The Richard Rufus of Cornwall Project

[Liber I

Pars 1]

1. “Bonorum honorabilium” etc. [1.1.402a1]. In hoc libro est intentio de anima, circa quem in principio sciendum quod anima, quamvis non sit contenta sub corpore mobili, quod est subiectum in naturali philosophia, tamquam pars eius subiectiva, et ideo posset aliquis videre quod consideratio de anima non pertineret ad naturalem, est tamen principium et pars essentialis corporis mobilis animati, secundum quod scientia de anima est pars philosophiae naturalis sicut anima est pars corporis animati. Non enim habet physicus aut alius artifex considerare solum de partibus subiectivis sui subiecti sed etiam de partium essentialium principiis et causis et elementis, ut patet per Aristotelem in libro Physicorum¹ dicentem quod tunc opinamur scire cum causas cognoscimus et principia prima et usque ad elementa.

2. Sciendum est etiam quod quamvis anima, ad minus intellectiva, secundum suam substantiam puram sit separata a motu et a materia, et ita magis de consideratione metaphysici quam physici, secundum tamen substantiam suam naturalem, id est, secundum quod est principium et actus corporis, aliquo modo transmutabilis, et hoc modo consideratio de anima pertinet ad naturalem.

3. Dividitur autem illa scientia quae est de anima in duas partes primo, scilicet in prooemium et tractatum. Et incepit tractatus ibi, “Principium autem quaestionis” etc. [1.2.403b24].

4. In prooemio autem quattuor facit. Primo dat necessitatem huius scientiae, et incipit ab hoc, ut vult Commentator,² ut inducat nos “ad amorem scientiae.” Secundo, ut ibi, “Inquirimus autem” etc. [1.1.402a7], dat intentionem huius scientiae et difficultatem circa intentum et modum. Tertio, ut ibi, “Dubitationem autem habet” etc. [403a3], determinat cui parti philosophiae supponatur haec scientia. Quarto, ut ibi, “Intendentes” etc. [1.2.403b20], dat modum procedendi in agendo.

5. In dando adhuc necessitatem huius scientiae, primo dat eius necessitatem penes sui certitudinem et subiecti sui nobilitatem. Secundo, ibi, “Videtur autem” etc. [1.1.402a4], dat necessitatem huius penes utilitatem.

6. Primo modo sic procedit: Nos opinamur quod scientiae cum sint de bonis honorabilibus, est una melior alia et nobilior aut propter sui certitudinem aut propter sui nobilitatem aut propter utrumque; sed anima superat omnes alias scientias a scientia divina in utroque; ergo scientia de anima melior est et nobilior omnibus aliis scientiis praeter divinam. Erit igitur tractatus de anima in primis, scilicet ante tractatus rerum naturalium animatarum. Huius rationis primo ponit maiorem. Secundo cum dicit, “Propter utraque” [1.1.402a3], innuit simul ultimum membrum maioris et minorem. Tertio, ibi, “Animae historiam” [402a3-4], ponit conclusionem principalem.

7. Ad evidentiam maioris intelligendum quod dicit Commentator³ quod “artes non differunt ad invicem nisi altero istorum duorum modorum, scilicet aut confirmatione demonstrationis aut nobilitate subiecti aut utroque. Geometria enim excedit astrologiam per confirmationem demonstrationis; astrologia autem excedit ipsam nobilitate subiecti.”

8. Ad intellectum autem minoris dicit Commentator⁴ “manifestum esse considerantibus quod subiectum huius scientiae est nobilius aliis, et similiter demonstratio eius est magis firma.” Nec plus dicit.

9. Sed videtur hoc esse verum sic: Subiectum huius scientiae est nobilius omnibus aliis praeter subiectum scientiae divinae, quia anima est nobilius omni corpore et omni parte sive proprietate corporis.

10. Est etiam certior aliis, quia sicut propositio verissima est in qua idem de se praedicatur, sic cognitio ipsius animae certior est, eo quod scit per reflexionem sui supra se, et propter hoc intellectus Primi certissimus est.

11. Adhuc quia omnes aliae res creatae sunt cognitae ipsi animae per ipsam, necessarium est ipsam sibi esse certiorem.

12. Adhuc ut vult Aristoteles in libro Posteriorum,⁵ scientia certior est quae est de simpliciori quam quae est de compositiori; cum igitur anima simplicior sit subiecto alicuius scientiae praeter divinam, merito erit scientia de anima certior aliis.

13. Cum dicit, “Videtur autem” [1.1.402a4], determinat necessitatem scientiae huius penes sui utilitatem. Ista autem scientia utilis est ad cognitionem veritatis, et maxime ad scientiam naturalem. Et dat causam huius ultimi, et est quia anima est tamquam principium animalium. Cum autem maxima pars philosophiae naturalis sit de animalibus et de aliis animatis, scientia de anima non solum est utilis sed necessaria ad cognitionem philosophiae naturalis. Causa autem primi potest esse quia omnis veritas est in anima, scilicet intellectiva, tamquam in subiecto, propter quod scientia de anima necessaria et utilis est ad omnem veritatem. Et intelligit per “omnem veritatem” [402a5] scientias speculativas, per “naturam” [402a6] scientiam naturalem, sicut exponit Commentator.⁶

14. Consequenter cum dicit, “Inquirimus autem” [1.1.402a7], dat intentionem huius et difficultatem circa intentum et modum, unde secundum hoc habet illa pars tres particulas, in quarum prima facit primum. In secunda, ibi, “Omnino autem et penitus” [402a10], dat difficultatem. In tertia, ut ibi, “Fortassis primum” [402a22-23], dat modum circa intentum.

15. Dat ergo primo intentionem, dicens quod intentio in hac scientia est cognoscere substantiam ipsius animae et eius accidentium, quorum quaedam videntur esse passiones propriae ipsius animae, eo quod anima non videtur indigere corpore in habendo ipsas, cuiusmodi est intelligere. Quaedam autem videntur esse passiones communes corpori et animae, eo quod videntur inesse animae eo quod insunt corpori, cuiusmodi sunt vegetare, sentire, et huiusmodi.

16. Vel potest intelligere “per passiones proprias animae ipsas quae primitus exsistunt in anima et secundo in corpore, ut sensus et imaginatio, et intendit per alias eas que exsistunt in anima propter corpus, ut somnum et vigiliam. Et sic comprehendit in hoc sermone omnia quae contingunt et attribuuntur ei.” Et sic exponit Commentator,⁷ et etiam primam expositionem innuit.

17. Utrum tamen intelligere sit proprium ipsius animae, ut videtur per primam expositionem, aut non, patebit inferius.

18. Consequenter cum dicit, “Omnino autem” [1.1.402a10], dat difficultatem circa intentum, dicens quod difficilimum est cognoscere quidditatem et substantiam ipsius animae.

19. Consequenter dat causam cum dicit, “Cum enim sit et huiusmodi” [1.1.402a11-12]. Cum haec quaestio sit communis animae et aliis rebus, scilicet quaestio quid est, aut est una via communis cognoscendi definitiones omnium rerum earum substantias indicantes, aut est una propria et diversa deveniendi in cognitionem definitionum et substantiarum rerum diversarum. Si autem sit una via communis sicut est una via communis ad cognoscendum omne accidens, scilicet methodus de accidente, et sicut est via communis ad demonstrandum omnes per se passiones, scilicet via demonstrativa, in una demonstratio communis, si similiter sit via communis ad cognoscendum definitionem cuiuslibet rei, tunc est valde difficile in cognitione animae. Si autem non sit una via communis, sed sint viae propriae et diversae ad cognoscendum definitionem diversarum rerum, tunc adhuc est hoc difficilius, et adhuc et difficilimum, quia difficile est primo ad cognoscere istam viam inveniendi definitionem animae, utrum scilicet sit demonstratio, ut dixit Hippocrates, aut sit divisio, ut dicit Plato, aut sit aliqua via alia cognoscendi, ut via compositionis, quam innuit Aristoteles in libro Posteriorum.⁸ Hoc enim scire est difficile. Adhuc autem cognita ipsa via, remanent dubitationes et loca erroris circa ea ex quibus habet esse definitio, id est, circa propria principia rei definiendae. Diversarum enim rerum, ut nervorum et superficierum et sic de aliis, sunt principia propria et diversa, ex quibus habent componi earum definitiones, unde scire viam cognoscendi definitionem animae non sufficit ad cognoscendum ipsam definitionem nisi principia propria sint prius cognita, ex quibus componitur sua definitio. Hoc autem scire est difficilimum, et hoc quia ipsa anima maxime elongatur a comprehensione sensitiva et comprehenditur intellectu. Huiusmodi autem sunt a nobis minime comprehensibilia; quare propria principia ipsius definitionem componentia cognoscere est nobis difficilimum.

20. “Primum autem” etc. [1.1.402a22]. Data autem intentione de difficultate circa intentum, hic tertio dat modum circa intentum. Et habet haec pars principale et incidens, et incipit ibi, “Videtur autem non solum” [402b16-17].

21. Pars principalis dividitur in duas, in quarum prima dat modum circa intentum de substantia animae. In secunda, ut ibi, “Considerandum” [1.1.402b1], dat modum circa intentum de eius accidentibus.

22. Modus autem circa intentum de substantia anime consistit in duabus quaestionibus, quarum prima est quod ad cognoscendum substantiam animae oportet primo dividere in quo genere rerum anima sit et etiam quid sit, scilicet utrum sit substantia sive in genere substantiae, aut sit quantitas, aut qualitas, et sic de aliis. Secunda quaestio est, dato quod sit substantia, sub qua differentia potentiarum substantiae sit ponenda, scilicet utrum sit sub potentia aut sub actu. Differt enim multum, ut infra patebit, utrum ponitur anima esse actus aut potentia, et sunt potentia et actus primae differentiae in genere substantiae, et sunt in unoquoque genere alio. In unoquoque autem genere est una prima contrarietas, cuius una extremitas est in potentia respectu alterius. Et dicit Commentator⁹ quod illae duae differentiae, scilicet actus et potentia, in unoquoque genere sunt “valde opposita.”

23. Consequenter cum dicit, “Considerandum autem” [1.1.402b1], dat modum circa intentum de accidentibus animae, tangens quinque quaestiones vel sex circa intentum de ipsis accidentibus, quarum [prima] est utrum |B 24v| anima sit partibilis secundum subiectum, sicut dixit Plato, an sit impartibilis secundum partibilitatem subiecti. Plato enim dicebat quod virtus intelligibilis est in cerebro, ita quod nulla alia, concupiscibilis autem in corde, naturalis autem sive vegetativa in hepate, et sic posuit animam esse partibilem quantum ad subiectum. Aristoteles autem posuit istas animas unum esse secundum subiectum, plures secundum virtutes. Et sic exponuntur secundum Commentatorem,¹⁰ et improbatur haec positio Platonis in fine primi huius.

24. Aliter autem posset exponi haec partibilitas animae secundum partibilitatem eius in substantia, scilicet utrum sint eadem substantia potentiae vegetativae, sensitivae, et rationalis, cum sint in eodem, aut non.

25. Consequenter cum dicit, “Et utrum sit similis” [1.1.402b1-2], movet secundam quaestionem, et est quod considerandum est utrum anima sit eadem specie in omnibus animatis aut non, sed diversa. Si diversa, utrum ista diversitas sit solum secundum speciem et non secundum genus, aut sit illa diversitas secundum genus. Et potest hoc totum numerari pro una quaestione aut pro duabus. Hanc quaestionem primo ponit.

26. Secundo, ibi, “Numquid dicentes” [1.1.402b3], ponit duas rationes quod de hoc est considerandum, quarum prima est quod dimissio huius considerationis fuit causa propter quam antiqui solum consideraverunt de anima hominis, animas aliorum animatorum relinquendo, aestimantes quod consideratio de anima hominis sit consideratio de anima simpliciter — quod “esset verum,” ut vult Commentator,¹¹ “si animae essent eaedem in specie. Nunc autem, quia diversae, necesse est considerare utrum communicent in genere” aut non. Ne igitur decipiamur sicut antiqui, oportet considerationem nostram praedictam de anima facere. Hanc rationem breviter innuit.

27. Secundo cum dicit, “Quaerendum est autem” [1.1.402b5], dat rationem ad idem. Et est quod quaerendum est et considerandum praedicto modo de anima, ne lateat nos utrum eadem definitio sit animae in omnibus animatis aut diversa, sicut diversa est definitio animalis secundum unamquamque speciem animalis.

28. Et quia posset aliquis negare hoc quod supposuit, dicendo eandem esse definitionem animalis universalis convenientem animali secundum totum suum ambitum, cuiuslibet animalis propriam essentiam indicantem, hoc removet cum dicit, “Animal universale” [1.1.402b7], dicens quod animal universale aut nihil est, aut posterius est in animalibus particularibus. Cum igitur cognitio posterioris non faciat completam cognitionem de eo quod prius est, non erit una definitio animalis universalis essentiam propriam cuiuslibet animalis indicans. Et sicut dictum est de animali simpliciter, est de aliquo alio communi.

29. Et notandum quod vult hic Commentator¹² quod “definitiones sunt rerum particularium” et sensibilium rerum “extra intellectum,” et quod “intellectus agit universalitatem in ipsis.”

30. Intelligendum est super hoc quod dicit, “Universale aut nihil est aut posterius” [1.1.402b7-8], ita quod universale non est nihil. Immo est aliquid, quoniam qualitas exsistens in anima, et hoc, ut voluit quidam, et forte verum est, qualitas substantialis. Cum enim solius substantiae sit definitio, ut vult Aristoteles, et illud idem quod definitur secundum esse quod habet in anima est universale, ut dicunt, universale si sit qualitas exsistens in anima, erit qualitas substantialis, quae quidem proprie non est substantia neque accidens sed medium inter haec — quod non est inconveniens. Quamvis enim quoad logicum inter substantiam et accidens non sit medium, tamen quantum ad metaphysicum vel quantum ad naturalem inter ea est medium, ut vult Commentator in multis locis.

31. Universale etiam posterius est. Quod patet sic: Species obiecti primo recipitur in sensu et postea in virtutibus mediis secundum ordinem, ita quod tandem recipitur in imaginatione, ubi est adhuc sub condicionibus materialibus, scilicet hic et nunc. Cum autem fuerit in imaginatione, intellectus agens denudans ipsam a condicionibus materialibus facit ipsum universale. Et hoc est quod dicit Commentator¹³ quod “intellectus ipsam agit universalitatem in rebus.” Hoc igitur ordine considerando, patet quod animal universale posterius est quam sit animal particulare. Et quia universale iam factum derelinquitur in intellectu possibili et est praesens ibi, propter hoc intelligimus cum volumus. Nusquam autem sentimus cum volumus, quia species recepta in sensu non semper praesens est.

32. Consequenter cum dicit, “Amplius autem” [1.1.402b9], dat tertiam quaestionem. Et est: Si anima non sit partibilis secundum substantiam, ita quod non sint multae animae secundum subiectum, sed sint multae secundum partes, tunc est quaestio utrum considerando de anima sit prius considerandum de anima secundum se totum, scilicet in eo quod est anima, vel secundum suas partes. Et addit quod de ipsa secundum suas partes difficile est considerare qualis sit earum diversitas naturalis.

33. Consequenter cum dicit, “Et utrum partes” [1.1.402b11-12], dat quartam quaestionem. Et licet prius considerandum sit de tota anima quam de suis partibus, tamen quia considerandum est de suis partibus, quaestio est utrum prius considerandum sit de suis partibus in se quam in suis operibus.

34. Consequenter cum dicit, “Si autem opera” [1.1.402b14], dat quintam quaestionem. Et est quod si prius considerandum fuerit de operibus partium animae quam de ipsis partibus in se, adhuc etiam dubium est utrum prius considerandum fuerit de ipsis operibus an de obiectis operum. Et in hoc terminatur haec pars principalis.

35. Et sequitur pars incidens cum dicit, “Videtur autem” [1.1.402b16], quae sic introducitur quia in ponendo praedictas quaestiones relinquit sub dubitatione utrum deveniendum sit in cognitionem posteriorum per cognitionem priorum aut e converso, et posset aliquis dubitare utrum utraque via sit consideranda in hac arte. Et hanc dubitationem removet dicens quod utraque via cognoscenda sive consideranda est in hac arte concessa, quod ostendit dicens quod ex cognitione subiecti devenimus in cognitionem accidentium per se, quae est cognitio per causam, et e converso per cognitionem accidentium per se devenimus in cognitionem subiecti, sed ista cognitio est per effectum et per posterius.

36. Procedit ergo sic: Primo narrat utramque viam cognoscendi esse concessam in hac arte, dicens quod non solum utile est cognoscere subiectum sive definitionem subiecti ad cognoscendum accidentia propinqua et essentialia de subiectis (sicut in mathematicis non solum utile est cognoscere quid rectum et quid curvum et quid linea et quid superficies ad cognoscendum hanc passionem, quod anguli trianguli sunt aequales duobus angulis rectis), sed e converso utile est cognoscere accidentia propinqua et essentialia ad cognoscendum quid sit subiectum sive definitionem subiecti. Accidentia, ut ostendit, magnam partem conferunt ad cognoscendum quod quid est et ad cognoscendum definitionem subiecti.

37. Et intelligendum est quod dicit hoc de accidentibus per se propinquis et essentialibus et non de aliis.

38. Consequenter cum dicit, “Cum enim habeamus” [1.1.402b22-23], probat quod iam narravit sic: Quod quid est sive definitio subiecti est radix et principium demonstrandi omnem per se passionem de subiecto; quare cognitis per se passionibus accidentibus, necesse est aliquam cognitionem habere de subiecto ipso sive definitione subiecti, sicut causa cognoscitur in suo effectu. Cognito autem quod quid est ipsius subiecti, de facili habetur cognitio accidentium.

39. Ex quo concludit consequenter cum dicit, “Quare secundum quamcumque” [1.1.402b26], quod omnis definitio subiecti per quam non contingit cognoscere accidentia per se et hoc, nec aut aliquo modo de ipsis coniecturari, omnis, dico, talis definitio dialectica est et vana. Dialectica est, quia ex non veris et non propriis; [vana est], quia non indicat illud quod debet indicare. Et sic terminatur secundum prooemiale huius libri.

40. Et est intelligendum de hoc quod relinquit sub dubitatione supra in parte secunda prooemiali, scilicet utrum sit una via communis ad cognoscendum omnem definitionem sicut est una via communis ad cognoscendum omne accidens, intelligendum est, dico, quod est una via communis ad inveniendum omnem definitionem, scilicet via divisiva, ut vult Aristoteles in II Posteriorum.¹⁴ Non tamen est una via communis ad demonstrandum omnem definitionem. Est enim definitio subiecti et definitio passionis. Sed omnis definitio passionis eadem via demonstratur de subiecto, quoniam via demonstrativa. Definitio autem passionis aut est medium in demonstratione aut concluditur per demonstrationem. Illa enim definitio quae dicit quid est passio et causam exprimit medium est; illa autem quae dicit quid est passio, non tamen exprimit causam, concluditur. Et est, ut dicit Aristoteles in II Posteriorum,¹⁵ definitio quae est medium solum positione differens a definitione quae concluditur. Definitio autem subiecti per demonstrationem non ostenditur; immo ante omnem demonstrationem oportet haberi subiectum et quod quid est ipsius.

¹⁵Aristot., APos 2.10.93b38-94a2.

41. De hoc etiam quod nunc ultimo dictum est, quod definitio subiecti radix est et principium omnis demonstrationis passionis de subiecto, sciendum quod non propter hoc debet dici ipsam esse medium in demonstratione. Vult enim Aristoteles in II Posteriorum¹⁶ quod omnis definitio aut est principium demonstrationis, aut est demonstratio positione differens, aut concluditur in demonstratione. Secundum [quod] haec divisio sit sufficiens et per opposita, nullum membrum dividens inquantum tale erit alterum; quare cum definitio quae est a demonstratione positione differens est sicut medium in demonstratione, ut ibi vult, definitio quae est principium demonstrationis medium non erit. Nec sufficit ad hoc ut sit medium in demonstratione in qua concluditur passio de subiecto, sed solum sufficit illa definitio ut sit medium quae constat ex propriis principiis ipsius passionis et ex aliqua parte ipsius subiecti, ex illa scilicet per quam passio inest subiecto. Talis enim definitio dicit quid est passio, eo quod constat ex propriis principiis ipsius, et simul cum hoc dicit causam passionis, eo quod constat ex illa parte subiecti per quam inest passio subiecto.

42. “Dubitationes autem habent” etc. [1.1.403a3]. Hic aggredit Auctor tertium prooemiale, in quo declarat cui parti philosophiae supponatur haec scientia, ostendens quod naturali. Et habet haec pars principale et incidens, quod incipit ibi, “Differenter autem definit” [403a29].

43. In parte principali ostendit propositum sic: Si omnes passiones animae sint communes animae et etiam corpori physico habenti animam, est physici de anima considerare. Necessitas consequentiae satis patet. Circa hanc rationem sic procedit: Primo [probat antecedens. Secundo ex ipso probato infert consequens.

44. In probando autem antecedens adhuc sic procedit: Primo]¹⁷ dicit dubitationem esse de passionibus animae utrum omnes sint communes animae et corpori habenti animam, an aliqua passio sit ipsi animae appropriata, quam nec communicet corpori nec habenti corpus. Hoc enim scire est necessarium, non tamen facile, immo difficile.

45. Secundo cum dicit, “Videtur autem pluribus” [1.1.403a5-6], declarat quae sunt illae passiones de quibus non est dubium quin sint communes, et sunt universaliter omnes passiones attributae virtuti concupiscibili, cuius sunt irasci, confidere, desiderare. Determinat etiam de quibus passionibus maxime est dubium utrum sint communes, et sunt passiones attributae animae intellectivae, cuiusmodi est intelligere. Intelligere enim inter omnes actiones aut passiones animae maxime videtur appropriari ipsi animae.

46. Tertio cum dicit, “Si autem” [1.1.403a8], ostendit quod universaliter omnes passiones |B 25r| animae sunt communes animae et corpori. Et primo ostendit hoc de illa passione de qua maxime est dubium, quae est intelligere. Secundo, ut ibi, “Videntur autem” [403a16], ostendit idem de aliis de quibus magis manifestum est.

47. Quod autem intelligere sit commune ostendit sic: Si intelligere aut est imaginatio quaedam aut non sine imaginatione, intelligere non inest animae praeter communicationem cum corpore. Sed quod intelligere non sit sine imaginatione ostenditur infra.

48. Et quia ostensio huiusmodi non completur antequam ostensum sit intelligere non esse sine imaginatione, propter hoc relinquens illud quasi dubium concludit cum dicit, “Si quidem igitur” [1.1.403a10], quod si aliqua sit actio vel passio propria ipsi animae, quae quidem nec indiget instrumento corporali nec aliquo indigente instrumento corporali, possibile est huiusmodi passionem separari a corpore et inesse ipsi animae, licet abstrahatur a corpore. Si autem nulla fuerit huiusmodi passio quae non indiget instrumento corporali aut aliquo indigente instrumento corporali, tunc nulla passio a corpore separabilis est; immo insunt omnes ipsi animae. Sed multa insunt quibusdam rebus secundum quod in materia sunt, ut tactus quem habet sphaera aenea in tangendo lineam rectam non inest ei nisi inquantum est in materia. Impossibile est enim sphaeram aeneam abstractam a materia tangere lineam rectam nisi tactu mathematico et non naturali. Similiter autem de passionibus animae dicendum quod non insunt ei nisi secundum quod est in corpore.

49. Intelligendum enim quod substantia animae intellectivae unum habet modum intelligendi quod non intelligit nisi mediante imaginatione. Hoc enim modo intelligit intellectus materialis dum est in corpore, et hoc modo intelligere est de consideratione physici. Si autem anima alium habeat modum intelligendi quo intelligit substantias separatas, ad illud intelligere non indiget imaginatione, nec est illud intelligere de consideratione physici, sed magis metaphysici. Nec est propter hoc dicendum quod intellectus agens non sit de consideratione physici. Si enim vocamus intellectum agentem intellectum abstrahentem formam a condicionibus materialibus sub quibus est in imaginatione, sic est intellectus agens de consideratione physici, nec potest hoc facere sine aliqua virtute corporali. Si autem intelligamus intellectum agentem intellectum actu semper intelligentem, sic non est intellectus agens de consideratione physici, sed magis metaphysici.

50. De hoc etiam intelligere quod est de consideratione physici vult Commentator¹⁸ quod non insit animae nisi dum est in corpore. Et quamvis ipsum immediate non indigeat instrumento corporali nec immediate habeat coniunctionem cum corpore, indiget tamen aliquo quod habet communicationem cum corpore, ut imaginatione, et propter hoc non est possibile istam passionem animae esse extra aliquod exsistens in corpore. Neque ex hoc sequitur quod intellectus materialis secundum suam substantiam sit generabilis et corruptibilis, sicut intelligit Alexander¹⁹ in hoc loco.

51. Consequenter cum dicit, “Videntur autem” [1.1.403a16], ostendit quod aliae passiones animae de quibus magis manifestum est, scilicet passiones animae concupiscibilis, sunt communes animae et corpori sic: Omnis passio secundum quam corpus alteratur et compatitur animae est communis animae et corpori habenti animam; sed omnes passiones attributae animae concupiscibili sunt huiusmodi; ergo omnes passiones illae sunt communes. Huiusmodi rationis solum ponit minorem cum sua probatione et conclusionem. Maior satis enim patet.

52. Ponit igitur primo conclusionem et exemplificat de ipsa in diversis passionibus animae concupiscibilis. Et patet.

53. Secundo cum dicit, “Similiter enim” [1.1.403a18], ponit minorem.

54. Tertio cum dicit, “Indicat autem” [1.1.403a19], probat ipsam. Et hoc per duo signa, quorum primum est: Quidam homines a magnis et difficilibus passionibus extrinsecis quae natae sunt inferre timorem vel iram vel aliquod consimile parum aut nihil moventur. Quidam autem, ut melancholici, a parvis vel debilibus passionibus multum moventur — quod non est nisi propter diversam dispositionem corporis. Ex quo patet tamquam per signum quod corpus in his passionibus compatitur animae, quia non semper uniformiter movetur ab illis passionibus.

55. Consequenter cum dicit, “Adhuc autem” [1.1.403a22-23], dat secundum signum ad idem. Et est: Quidam homines, ut valde melancholici, nulla imminente causa timoris quandoque fiunt timorosi. Cuius causa est diversitas complexionis eorum, qua valde compatiuntur passionibus animae concupiscibilis. [Ex quo est signum quod universaliter secundum omnes passiones animae concupiscibilis]²⁰ compatitur corpus animae.

56. Ex quo concludit consequenter cum dicit, “Si autem sic se habent” [1.1.403a24-25], quod omnes passiones animae concupiscibilis sunt formae in materia.

57. Et ex quo infert quoddam corollarium ulterius cum dicit, “Quare huiusmodi sunt termini” [1.1.403a25-26], quod cum passiones animae concupiscibilis sint formae in materia, et physicus debeat talem formam definire, debet eam definire, in definitione scilicet physica, per materiam, tangendo formam in materia respectu finis, cuiusmodi est haec definitio, “Ira est ascensus sanguinis circa cor ab iniuria illata propter vindictam exsequendam.” Et in hoc probatur antecedens principalis rationis.

58. Ex quo infert consequens cum dicit consequenter, “Et propter hoc igitur” [1.1.403a27]. Et est quod physici est considerare de omni anima, si omnis anima fuerit talis quod passiones eius exsistunt in corpore aut indigent aliquo exsistente in corpore, aut de anima cuius passiones sunt huiusmodi. Et sic relinquitur intentum, scilicet quod haec scientia supponitur philosophiae naturali.

59. Et sequitur pars incidens cum dicit, “Differenter autem” etc. [1.1.403a29]. Quia enim corollarie conclusum est quod physicus habet definire per materiam, et logicus non sic definit, propter hoc intendit incidenter dare differentiam inter physicum et logicum quoad modos definiendi, et ex hoc adhuc nata occasione dat differentiam inter physicum et alios artifices in considerando.

60. Et primo dat differentiam inter physicum et logicum. Et est quia physicus habet definire per materiam aut per materiam et formam, sed convenientius definit per utrumque. Logicus vero definit solum per formam. Est enim haec definitio logica, “Ira est appetitus vindictae vel contrarii doloris”; physica autem est “Ira est ebullitio sive ascensus sanguinis circa cor.” Et similiter definitio logica est haec, “Domus est cooperimentum prohibens ab imbribus et caumatibus”; physica autem est quod domus est lateres, lapides, et ligna. Haec enim definitio, scilicet physica, potest esse per materiam tantum, ut dictum est, vel potest esse ponendo formam in materia respectu finis, et illa est convenientior, ut praedictum est. Si igitur quaeratur utrum physicus definiat per formam tantum aut per materiam tantum aut per utrumque, convenientius est dicere illum esse physicum qui in definiendo utrumque considerat. Ille enim qui considerat utrumque necessario considerat passiones non separabiles neque inquantum separabiles, sed considerat passiones prout sunt in motu et materia — quod proprium est physici.

61. Et intelligendum est quod quamvis materia non sit aliquid ipsius formae, et ita posset videri quod materia non haberet ingredi definitionem physicam, quia tamen formae naturales secundum quod a physico habent considerari necessario in materia sunt, nec possunt esse nec intelligi praeter materiam, propter hoc necessaria est materia in definitionibus talium formarum, quamvis materia nihil sit ipsius formae.

62. Consequenter cum dicit, “Sed physicum” [1.1.403b10-11], dat differentiam inter physicum et alios artifices. Et primo dat differentiam physici ad mechanicum. Secundo ad mathematicum. Tertio ad metaphysicum.

63. Differentiam physici ad mechanicum dat in hoc quod physicus considerat passiones corporis naturalis secundum quod huiusmodi; mechanicus autem considerat passiones corporis artificialis, ut instructor sive aedificator, medicus. Aedificator enim solum considerat passiones corporis artificialis et proprietates, quoniam domus vel quae secundum artem exiguntur ad domum. Medicus autem partim considerat passiones corporis artificialis et partim corporis naturalis; est enim minister naturae, et propter hoc corpus sanum partim est ab arte et partim a natura, et similiter sanitas.

64. Secundo cum dicit, “Non autem separabilium” [1.1.403b14], dat differentiam physici ad mathematicum, in hoc quod mathematicus quamvis consideret formas exsistentes in materia sicut et physicus, non tamen considerat eas ut sunt in materia; immo abstrahendo eas a motu et a materia considerat de ipsis, a materia, dico, sensibili. Quamvis secundum veritatem in materia sensibili sint, tamen considerat de eis non ut in huiusmodi materia.

65. Tertio cum dicit, “Secundum autem” [1.1.403b15], dat differentiam physici ad metaphysicum, in hoc quod metaphysicus considerat formas abstractas a motu et a materia in veritate, et hoc sive fuerint abstractae secundum esse et intellectum sive secundum intellectum solum. Physicus autem omnino non abstrahit.

66. Et quia iam disgressus est a principali intento in ista parte, incidenter illam disgressionem insinuans dicit [quod] redeundum est ad principale propositum consequenter cum dicit, “Redeundum est” [1.1.403b16], scilicet ad hoc quod praedictum est, passiones ad minus concupiscibilis non esse separabiles a materia naturali ipsorum animalium, cuiusmodi sunt desiderium et timor. Illae enim passiones nec sunt separabiles a materia secundum esse nec secundum definitionem. Non est sic de ipsis sicut de linea et superficie. Linea enim et superficies quamvis non separentur secundum esse, tamen separantur secundum definitionem. Et in hoc terminatur tertium prooemiale.

67. Consequenter cum dicit, “Intendentes autem” [1.2.403b20], aggreditur quartum prooemiale, ubi dat modum procedendi in hoc libro. Et est quod cum intentio sit de anima, utile est primo determinare opiniones aliorum circa ipsam, ut si quid bene dixerint, accipiatur, si autem male, relinquatur et destruatur.

[Pars 2]

1. “Principium autem quaestionis est” etc. [1.2.403b24]. Finito prooemio, hic incipit tractatus. Et dividitur ille tractatus primo in duas partes, in quarum prima determinat opiniones aliorum de anima, prout promissit in fine prooemii, et terminatur illa pars ad secundum librum. In secunda intendit de anima secundum opinionem propriam.

2. Prima pars adhuc dividitur in duas, in quarum prima ostendit de opinionibus aliorum circa totam animam. In secunda, ut ibi, “Quoniam autem cognoscere” [1.5.411a26-27], intendit de opinionibus aliorum circa partes animae.

3. In prima parte sic procedit: Primo praemittit duo principia quae maxime videntur animae naturalia, super quae fundabant antiqui positiones sive opiniones suas de anima, et sunt haec duo motus et sensus sive cognitio, quae quidem, scilicet sensus et cognitio, apud eos pro eodem habentur. Nihil enim secundum ipsos cognoscitur nisi quod sentitur. Motus ergo et sensus sunt illa principia super quae fundantur aliorum opiniones et videntur animae maxime naturalia, cum animatum ab inanimato maxime differat his duobus, scilicet motu et sensu.

4. Secundo cum dicit, “Dicit enim quidam” [1.2.403b28], incipit [declarare] aliorum opiniones de anima super haec principia fundatas. Et dividitur pars illa in duas, in quarum prima dat illas opiniones et declarat eas in observatione consequentiae esse necessarias. In secunda, ibi, “Considerandum autem” [1.3.405b31], illas opiniones destruit.

5. Prima habet duas, in quarum prima dat ipsas opiniones. [In secunda, ibi, “Consequenter autem” [1.2.405a3], declarat ipsas in observatione consequentiae esse necessarias.

6. Prima pars adhuc habet tres particulas, in quarum prima dat opiniones]²¹ aliorum fundatas super illud principium quod est motus. In secunda, ut ibi, “Quicumque autem in cognoscendo” [1.2.404b8-9], dat opiniones fundatas supra sentire et cognoscere. In tertia, ut ibi, “Quantum autem” [404b27], dat opiniones fundatas super utrumque.

7. In prima parte sic procedit: Primo dat ipsam opinionem in qua plures conveniunt, et est quod anima est quiddam movens et motum. Cum enim anima sit principium maxime proprie movens, et quod ipsi aestimaverunt [quod] nihil aliud moveat nisi ipsum movens moveatur, sicut nihil dat quod non habet, videbatur eis necessarium animam praeter hoc quod est movens, quod esset aliquid motum.

8. Secundo cum dicit, “Unde Democritus” [1.2.403b31], declarat quod quidam antiquorum sic opinati sunt, qui quidem sunt maximi in illa opinione. Et primo declarat |B 25v| quod Democritus sic opinatus est, et etiam Leucippus. Secundo quod Pythagorici sic opinati sunt. Tertio quod Platonici. Quarto et ultimo quod Anaxagoras et sui sic opinati sunt.

9. In prima parte sic procedit: Primo specificat modum quo Democritus sic opinatus est, et etiam Leucippus. Secundo dat rationem positionis eorum. Tertio confirmat positionem eorum per signum quantum ad eos.

10. Specificat primo igitur positionem Democriti, dicens quod Democritus, quia ponit animam aliquid quod movetur, dixit animam esse igneam aut ignem. Dixit enim quod infinita sunt corpora indivisibilia differentia secundum figuras, animam vero ignem esse ex corporibus illis indivisibilibus quae sunt sphaericae figurae, cuiusmodi sunt atomi indivisibiles quae apparent in radiis solaribus per foramina sive fenestras. Huiusmodi etiam corpora indivisibilia diversificata forma et situ et ordine posuit Democritus elementa cuiuslibet rei naturalis. Naturam etiam ipsorum corporum posuit ignem, et propter hoc dixit animam esse ignem aut igneam. Et sicut dixit Democritus, similiter dixit Leucippus, scilicet animam esse corpora indivisibilia quae sunt sphaericae figurae, sive substantiam eius esse ex ipsis.

11. Consequenter cum dicit, “Propter id” etc. [1.2.404a6], dat rationem suae positionis, et est quod huiusmodi corpora indivisibilia sphaericae figurae maxime sunt penetrativa substantiam secundum omnem partem, et secundum eos cum ipsa moventur, sunt maxime motiva aliorum. Quare cum anima sit principium motus animalium secundum locum, conferens animalibus motum, videbatur eis esse necessarium huiusmodi corpora indivisibilia sphaericae figurae esse substantiam animae.

12. Tertio cum dicit, “Unde et vivendi” [1.2.404a9], confirmat positionem eorum per signum quantum ad eos. Quia enim anima est huiusmodi ut dictum est quantum ad ipsos, posuerunt ipsi respirationem sive anhelitum, qui fit per introitum et exitum corporum huiusmodi indivisibilium, esse terminum vitae, scilicet simul terminari cum vita, et conservare vitam in corpore quamdiu durat animal. Aer enim continens anhelitum conducit corpora indivisibilia ab extrinseco in corpus animalis, quae quidem conducta reprimunt et constringunt atomos indivisibiles exsistentes in corpore animalis, praebentes animali motum continue, ita quod propter earum mobilitatem non permittunt animal quiescere, nec indigent aliqua virtute caelesti ad movendum animal. Cum praedicto modo reprimuntur et constringuntur per corpora indivisibilia introeuntia ab extrinseco in respirando, ipsa etiam corpora indivisibilia ab extrinseco introeuntia prohibent atomos intrinsecos disgregari et exire. Cooperantur etiam ipsa ad expellendum super modum constringens, ut aquam et huiusmodi, et quamdiu possunt atomi intrinseci et corpora indivisibilia introeuntia hoc facere, tamdiu vivit animal; cum autem non possunt, moritur, sicut patet quod animal in aquam retentum statim suffocetur. Cum igitur huiusmodi corpora indivisibilia modo dicto causent motum animalis et expellant supra modum constringens et ita conservant vitam, et ita proprie conveniunt animae, signum est quod substantia animae ex huiusmodi indivisibilibus sit. Et sic patet qualiter Democritus et Leucippus opinati sunt animam, per hoc quod movet, moveri.

13. Consequenter cum dicit, “Videtur autem et opinantes” [1.2.404a16], declarat quod Pythagorici sic opinati sunt, dicens eos similiter dicere sicut dixerunt Democritus et Leucippus. Quidam enim ipsorum dixerunt animam esse atomos indivisibiles in aere, et hoc propter eorum volubilitatem. Alii autem dixerunt animam esse movens huiusmodi atomos indivisibiles quae continue moventur, quod quidem dixerunt quia huiusmodi atomi videntur semper moveri et continue, licet tranquillitas fuerit in aere, et similiter anima semper movetur, quae quidem mota semper et continue potest movere huiusmodi atomos.

14. Consequenter cum dicit, “In idem autem” [1.2.404a20], determinat quod Platonici sic opinati sunt, dicens quod in eandem opinionem incidunt quicumque dicunt animam esse numerum se ipsum moventem, et innuit per hoc Platonem. Sic enim dicentes et omnes praedicti ponunt maxime proprium ipsius animae movere. Ponunt enim, ut dictum est, omnia alia moveri ab anima, et ipsam moveri a se ipsa, cum nihil secundum ipsos possit movere aliud nisi ipsum moveatur.

15. Consequenter cum dicit, “Similiter autem Anaxagoras” [1.2.404a25], determinat quod Anaxagoras sic opinatus est. Posuit enim Anaxagoras intellectum moventem omnia, ut patet ex pluribus locis libri Physicorum,²² quare cum intellectus et anima sint idem secundum ipsum, est anima quantum ad ipsum movens omnia.

16. Et quia Democritus et Anaxagoras loquentes de anima et de intellectu differenter locuti sunt, subiungit eorum differentiam cum dicit, “Non tamen penitus” [1.2.404a27], dicens quod Anaxagoras non penitus similiter locutus est de anima et intellectu sicut Democritus. Democritus enim simpliciter dicit idem esse animam et intellectum. Secundum enim ipsum nulla veritas comprehenditur nisi a sensu, et quantum ad ipsum sensus et anima sunt idem; quare cum omnis veritas ab intellectu comprehendatur, anima et intellectus simpliciter quoad ipsum sunt idem. Similiter sensus et intellectus. Et propter hoc dixit Democritus Homerum versificantem bene dicere in hoc quod dixit hominem carentem sensu carere intellectu, quod dicit de Hectore. Democritus autem non utebatur intellectu tamquam una potentia animae; immo simpliciter dixit idem esse animam et intellectum. Anaxagoras autem non sic; immo minus certitudinaliter locutus est quam Democritus. Ipse enim Anaxagoras quandoque dixit intellectum esse causam rectificantem et ordinantem actiones virtutum inferiorum, et in hoc videtur per sententiam velle quod intellectus et sensus non sunt idem. Quandoque autem videtur velle quod intellectus et sensus sit simpliciter idem. Ponit enim intellectum reperiri in omnibus animalibus, et magnis et parvis et nobilibus et vilibus, quamvis secundum veritatem non sit possibile intellectum similiter omnibus inesse, cum intellectus secundum prudentiam non similiter insit omnibus hominibus; quare multo minus exsistet in omnibus animalibus.

17. Consequenter cum dicit, “Quaecumque igitur” [1.2.404b7], epilogat.

18. “Quicumque autem in cognoscendo” etc. [1.2.404b8-9]. In hac parte dat opiniones considerantium penes cognitionem sive sensum, et sunt praecipui in ista consideratione Empedocles et Plato. Et procedit sic: Primo dat opinionem hoc modo considerantium de anima, et est quod omnes considerantes de anima penes cognitionem sive sensum dicunt animam esse ex elementis, et hoc aut ex uno aut ex pluribus. Quorum ratio est, ut infra dicet, quia nihil cognoscitur nisi per suum simile. Cum igitur anima cognoscat res, erit eis similis, et ita cum res sint ex elementis, posuerunt omnes animam esse ex elementis, ita scilicet quod ponentes plura elementa rerum dicunt animam ex pluribus esse, ponentes autem tantum unum esse dicunt animam esse ex uno tantum.

19. Secundo cum dicit, “Sicut Empedocles” [1.2.404b11], ostendit quod Empedocles et Plato modo iam dicto opinati sunt de anima. Primo quod Empedocles sic: Empedocles posuit sex principia rerum, quattuor materialia, scilicet quattuor elementa, et duo agentia, scilicet amicitiam et litem, ex quibus omnibus dixit animam esse ratione praedicta, scilicet quia omnia haec cognoscit. Per principium enim eius quod est terra cognoscit terram secundum ipsum, et sic de aliis; quare cum omnia cognoscit, ex omnibus est.

20. Consequenter cum dicit, “Eodem autem modo” [1.2.404b16], ostendit quod Plato sic opinatus est. Et quia confirmat Plato suam opinionem per eandem rationem per quam Empedocles et adhuc per aliam, propter hoc ostendit primo quod Plato eodem modo opinatus est quo et Empedocles. Secundo, ut ibi, “Adhuc autem” [404b21], ostendit qualiter alio modo opinatus est idem.

21. Eodem autem modo quo et Empedocles opinatus est Plato dicens in Timaeo animam esse ex elementis, quae apud ipsum sunt numeri, et hoc quia posuit nihil cognosci nisi simile a simili. Cum igitur res sint ex principiis, quae sunt numeri secundum ipsum, posuit animam similiter esse ex principiis. Adhuc autem simile dixit Plato huic in Physica sua. Posuit enim animal universale, quod est genus et principium animalium particularium, esse ex prima unitate et ex prima longitudine et ex prima latitudine et ex prima profunditate. Et intelligit per ‘primam unitatem’ formam substantialem, quae principium est unitatis, et per ‘primam longitudinem’ primam dualitatem, quia longitudo teminatur ad duo puncta. Per ‘primam latitudinem’ intellexit numerum superficiei, scilicet ternarium, quia latitudo cum longitudine componitur ex tribus punctis. Per ‘primam altitudinem’ intellexit numerum quaternarium primum, quia altitudo cum longitudine et latitudine componitur ex quattuor punctis. Et ita principia animalis universalis sunt prima unitas, prima dualitas, et prima trinitas et prima quaternitas, quae sunt principia aliorum numerorum, et etiam alios numeros consequentes dixit esse principia animalium particularium. Cum igitur anima sit principium animalis et hoc principium nobilissimum, similiter et cum anima cognitionem habeat de animali, videbatur ei necesse animam similiter esse ex istis primis principiis, scilicet ex prima unitate etc.

22. Consequenter cum dicit, “Adhuc autem et aliter” [1.2.404b21-22], ostendit qualiter Plato alio modo opinatus est idem, scilicet per virtutes scilicet apprehensivas ipsius animae. Ponit enim quattuor virtutes apprehensivas ipsius animae, scilicet intellectum, scientiam, et opinionem et sensum, et dixit intellectum esse unum sive unitatem, scientiam autem duo, opinionem tria, et sensum quattuor. Ponit enim intellectum esse unum, quia intellectus est primarum propositionum sive principiorum, et scire propositiones primas est unum scire vel unius scientiae. Scientiam autem ponit duo, quia scientia est conclusionis, ad quam sciendum fit processus ab uno, scilicet ut a principiis, scilicet a medio sive propositionibus, et ad unum, scilicet conclusionem. Opinionem autem posuit tria, quia opinio est ab uno, scilicet a propositionibus, ad duo, quoniam ad conclusionem veram et ad conclusionem falsam, unde hoc modo est aliqua trinitas. Sensus autem est quattuor, quia opinatus est Plato sensum comprehendere corpus, et quod forma corporis est quaternitas. Isti igitur numeri sunt formae et principia ex quibus constant res secundum Platonem; |B 26r| quare cum anima discernat res aut intellectu aut scientia aut opinione aut sensu, oportet secundum ipsum animam esse ex istis primis numeris, sicut res comprehensae ab anima sunt ex ipsis. Et sic patet qualiter omnes posuerunt animam esse ex principiis.

23. Consequenter cum dicit, “Quoniam autem est motivum” [1.2.404b27-28], dat opinionem considerantium de anima penes utrumque principium praedictum, scilicet penes motum et sensum. Et est quod omnes considerantes de anima penes utrumque dicunt animam esse numerum se ipsum moventem. Numerum, quia comprehendit vel cognoscit res, quae sunt sub numeris. Se ipsum moventem, quia cum movet corpus, movetur; et non ab alio; ergo a se.

24. Et dicit Commentator²³ quod “difficile est hodie intelligere opiniones antiquorum, quia non sunt notae apud nos.”

25. Et quia praedictae opiniones satis conveniunt in ponendo animam esse ex principiis, differunt tamen in substantia animae secundum diversitatem principiorum in essentia sive in substantia et numero, propter hoc subiungit consequenter cum dicit, “Differunt autem” [1.2.404b30], quod praedicti considerantes de anima differunt in considerando de substantia animae secundum differentiam eorum in principiis, et quoad substantiam et quoad numerum. Quoad substantiam enim magis differunt qui ponunt principia corporea a ponentibus incorporea. Adhuc autem a sic ponentibus differunt ponentes animam esse ex utriusque principiis, scilicet corporeis et incorporeis. Quantum etiam ad numerum principiorum differunt, quia quidam ponunt unum principium, et quidam plura.

26. Et sic terminatur illa pars in qua dat opiniones aliorum de anima.

[Pars 3]

1. Et sequitur, cum dicit, “Consequenter autem his” [1.2.405a3], illa pars in qua declarat praedictas opiniones in observatione consequentiae esse necessarias sive convenientes, hoc est, quod praedictae opiniones, suppositis suis fundamentis, convenienter datae sunt. Et hoc multum commendat sic opinantes. Dividitur autem haec pars in duas, in quarum prima declarat quod considerantes de anima penes motum convenienter observant consequentiam in suis opinionibus. In secunda, ut ibi, “Differunt autem” [405b10], declarat opiniones considerantium de anima penes cognitionem esse convenientes in observatione consequentiae.

2. Prima pars adhuc habet duas, in quarum prima declarat intentum. In secunda, ut ibi, “Videtur autem Italis” [1.2.405a19], addit quasdam novas opiniones illud idem confirmantes.

3. Prima pars habet tres particulas, in quarum prima declarat quod considerantes de anima penes motum convenienter observant consequentiam ponendo animam esse ignem aut igneum, et hoc quia esse motivum naturaliter convenit principiis, ut ipsi aestimabant et non irrationabiliter, propter quod posuerunt animam esse ignem aut igneum, cum ignis inter corpora elementaria sit corpus subtilissimum, minime habens de corpulentia, quod quidem secundum eos cum movetur, est principium motivum aliorum. Quare cum esse motivum maxime conveniat animae, et similiter esse simplex et incorporeum, convenienter posuerunt animam esse ignem secundum sua fundamenta. Hoc facit in prima parte.

4. In secunda, ut ibi, “Democritus autem” [1.2.405a8], declarat quod Democritus considerans de anima penes motum convenienter observat consequentiam in dicendo animam esse de corporibus rotundis indivisibilibus. Posuit enim animam et intellectum idem, et dixit animam esse ex corporibus rotundis indivisibilibus primis et esse maxime motivam propter subtilitatem partium motarum, quae sunt corpora indivisibilia, et etiam propter figuram huiusmodi corporum, quae motui est aptissima, quae est figura rotunda. Ex huiusmodi autem corporibus ponit esse intellectum et ignem, et ita cum anima et intellectus apud ipsum sint idem, convenienter observat consequentiam ponendo animam esse ex huiusmodi. Hoc facit in secunda parte.

5. In tertia, ut ibi, “Anaxagoras autem” [1.2.405a13], declarat quod Anaxagoras considerans de anima penes motum convenienter observat consequentiam dicendo ipsam habere naturam principii. Quamvis enim aliquando videatur dixisse intellectum et animam non esse idem, ut praedictum est, tamen semper ponit eos esse unius naturae et eiusdem generis. Sed intellectum posuit maxime esse principium rerum, et hoc quia dixit ipsum esse simplicissimum eorum quae sunt, quoniam sine omni compositione, et immixtum, quoniam caret omni corporeitate, et purum ab omni condicione materiali, unde posuit et animam et intellectum principium motivum et cognoscitivum, cum dixit intellectum esse movens omne, et animam et intellectum eiusdem generis sive naturae. Hoc facit in tertia parte.

6. De hoc autem quod dictum est supra in prima istarum trium partium, quod ignis est corpus subtilissimum inter omnia corpora elementaria, et in II De generatione²⁴ videtur dixisse oppositum, [est dubium]. Vult enim ibi quod subtile est humidi, et durum sicci.

7. Quod potest sic intelligi distinguendo subtile: Est enim uno modo subtile corpus rarum et diaphanum, et hoc modo subtilissimum est ignis inter elementa. Alio modo dicitur subtile quod inclinationem habet et appetitum replendi non-repletum ei proximum. Hoc modo intelligendum est subtile esse humidi, ut vult in II De generatione, et durum sicci, cum humidum sit male terminabile termino proprio et bene alieno, siccum autem e contrario.

8. Consequenter cum dicit, “Videtur autem Italis” [1.2.405a19], addit quasdam novas opiniones confirmantes illud quod habitum est in parte proxima. Et addit in universo sex, quarum prima est Italorum, inter quos maximus fuit Melissus, qui considerabat animam penes motum, et propter hoc posuit magnetem sive adamantem, eo quod movet ferrum per attractionem, habere animam, et per animam suam sic movere.

9. Consequenter cum dicit, “Diogenes autem” [1.2.405a21], dat secundam opinionem. Et est Diogenis, qui posuit animam esse aerem, sicut et quidam alii philosophi posuerunt, et hoc quia opinabantur aerem esse subtilissimum et etiam principium aliorum. Et quia est principium, attribuebant ei cognitionem; quia autem subtilissimum, attribuebant ei motum. Cum igitur esse motivum et cognoscitivum maxime approprietur animae, isti adhuc convenienter observabant consequentiam ponendo animam esse aerem.

10. Consequenter cum dicit, “Heraclitus autem” [1.2.405a25], dat tertiam opinionem. Et est Heracliti, qui dixit animam esse vaporem liquidum multum recedens a natura corporeitatis, cuiusmodi vaporem posuit elementum, principium ex quo constant res, propter quod et ille et alii multi opinati sunt omnia quae sunt semper esse in motu propter fluxum istius principii. Quare cum nihil cognoscatur nisi per simile, videbatur eis omne quod est, cum sit motum, cognosci a mobili. Et ita posuerunt animam exsistentem ex vapore liquido elongato a corporeitate esse mobilem.

11. Consequenter cum dicit, “Similiter autem his” [1.2.405a29], dat quartam opinionem, quam dixit Alcmeon, qui dixit animam esse moventem se ipsam semper et propter hoc esse immortalem, eo quod in hoc quod movet se comparatur corporibus immortalibus, quae sunt corpora caelestia. Huiusmodi enim corpora continue moventur, sicut luna, sol, etc., propter quod dicebant esse ea immortalia.

12. “Magis autem grossiores” etc. [1.2.405b1-2]. Dat quintam opinionem, quae secundum unam translationem est opinio Hippi, secundum aliam translationem est opinio Zenonis. Et est quod anima est aqua. Et ponebant sic quia dicebant animam esse sperma, cuius natura valde humida est et aquea. Sperma autem dixerunt primam animam esse, cum formet embrionem, et sic posuerunt animam esse aquam. Hippus etiam, quia dixit sperma esse animam, et sperma non est sanguis, propter hoc reprehendebat illos qui ponebant animam esse sanguinem.

13. Consequenter cum dicit, “Aliquando autem” [1.2.405b5], dat sextam opinionem. Et est opinio quam dixit Critias, qui dixit animam esse sanguinem. Et hoc quia, ut dicebat, proprium est animae sentire, et hoc per naturam sanguinis; quare ponunt animam esse sanguinem.

14. Et quia nullus antiquorum posuit animam esse terram per se sed solum cum aliis elementis, propter hoc subiungit cum dicit, “Omnia autem” [1.2.405b8], quod philosophi iudicaverunt unumquodque elementorum praeter terram esse animam. Terram autem non dixit aliquis esse animam per se neque ex terra, sed solum dicendo animam ex omnibus elementis aut omnia elementa posuerunt eam esse ex terra, et ita per accidens.

15. “Definiunt autem omnes” etc. [1.2.405b10]. Hic declarat opiniones considerantium de anima penes cognitionem convenientes esse in observatione consequentiae. Ubi sic procedit: Primo dicit [quod] cum omnes considerantes de anima determinant eam et definiunt aut per motum aut per sensum aut per incorporeitatem, secundum unumquodque istorum modorum definiendi resolvitur anima ad principia ad quae resolvuntur res.

16. Consequenter cum dicit, “Unde et in cognoscendo” [1.2.405b12-13], descendit specialiter ad eos qui considerant de anima penes cognitionem, dicens quantum ad eos sic esse, et ita quod eorum opiniones in observatione consequentiae sunt convenientes, dicens quod omnes definientes animam penes cognitionem dicunt [animam] esse elementum aut ex elementis. Et conveniunt omnes in hoc praeter Anaxagoram. Quia igitur ponunt simile non cognosci nisi a suo simili, et animam cognoscere omnia, cum ipsa cognita ab anima sint ex elementis, posuerunt animam similiter esse ex elementis, ita scilicet quod quicumque posuerunt unum principium aut unum elementum eorum quae sunt dicunt animam esse ex uno elemento, ut ex igne aut aere; qui autem ponunt plura esse elementa tunc dicunt eam esse ex pluribus — omnes, dico, praeter Anaxagoram. Anaxagoras autem dixit solum intellectum esse impassibilem, non naturalem, et immortalem, et omnino nullam communionem |B 26v| habere cum corpore, hoc est, quod nec est corpus nec virtus in corpore, et simul cum hoc ponit animam omnia cognoscere. Ipse tamen nullam causam dedit, nec etiam manifestum est ex sermone suo qualiter anima omnia cognoscit, cum sit impassibilis omnino, nullam habens communionem cum corpore. In hoc igitur non dixit similiter Anaxagoras aliis. Sed alii ab Anaxagore qui posuerunt principia contraria dixerunt animam esse ex contrariis. Quicumque autem posuerunt unum contrariorum esse principium aut unum par contrariorum dixerunt animam esse ex illo uno, ita quod denominaverunt animam ex illo uno contrario, dicentes animam esse calorem aut frigus aut aliquod huiusmodi, et hoc praebere vitam animali aut temperamentum propter respirationem. Et sic terminatur illa pars in qua dedit opiniones aliorum de anima cum suis causis secundum eos.

17. Unde breviter epilogat cum dicit, “Hoc quidem igitur” [1.2.405b29]. Patet.

[Pars 4]

1. “Considerandum autem primum” etc. [1.3.405b31]. Datis opinionibus aliorum de anima, hic intendit eas destruere, et haec est tertia huius primi libri secundum Commentatorem.²⁵ Dividitur autem haec pars in duas, in quarum prima destruit opiniones considerantium de anima penes motum. In secunda, “Tribus autem traditis” [1.5.409b18-19], destruit opiniones considerantium de anima penes cognitionem.

2. In prima parte sic procedit: Primo dat intentionem et causam circa intentum. Secundo prosequitur eam.

3. Primo igitur dat intentionem, dicens primo esse considerandum de motu, id est, de opinionibus considerantium de anima penes motum, eas destruendo.

4. Secundo cum dicit, “Fortassis enim” [1.3.405b31], dat causam circa intentum. Et est quod fortassis non solum falsum est animam secundum suam substantiam esse moventem se, sed etiam impossibile est substantiam ipsius constitui per motum quemadmodum quaedam constituuntur per motum, ut venti et fluctus, de quorum tamen substantia non est motus. Et dicit, “Fortassis” [405b31], quia quamvis anima intellectiva non constituatur per motum, bene tamen potest esse quod anima vegetativa et sensitiva constituantur per motum.

5. Consequenter cum dicit, “Quod quidem non necesse sit” [1.3.406a3], prosequitur intentum. Et dividitur illa pars in duas, in quarum prima destruit opiniones considerantium de anima penes motum tantum. In secunda, ut ibi, “Multum autem” [1.4.408b32], destruit opiniones considerantium de anima penes numerum et motum.

6. In prima parte sic procedit: Primo dividit modos quibus contingit moveri. In secunda, ut ibi, “Dupliciter dicto” [1.3.406a10], prosequitur illos modos.

7. Dividit igitur modos quibus contingit moveri in per se et in per accidens. His enim duobus modis contingit moveri. Et dicuntur moveri per accidens quaecumque moventur in eo quod sunt in aliquo moto per se, ut nauta per accidens movetur motu navis; [navis] autem dicitur moveri per se, communiter sumendo ‘moveri per se’ ad moveri ex se vel ab alio. Et quod nauta non moveatur per se dum movetur motu navis manifestum est in membris sive in partibus nautae, quibus non inest motus eorum proprius, ut proprius motus pedis est ambulatio, quo motu dicitur nauta moveri per se. Cum igitur ambulatio non inest nautae tunc, patet quod non per se movetur sed per accidens.

8. Consequenter cum dicit, “Dupliciter autem dicuntur” [1.3.406a10], prosequitur istos modos. Et dividitur illa pars in duas. In prima ostendit quod anima non movetur per se, et etiam tollit quandam dubitationem supra hoc exsistentem. In secunda, ut ibi, “Sed intellectus videtur” [1.4.408b18], ostendit etiam quod anima secundum quandam sui partem non movetur per accidens, ut secundum partem intellectivam.

9. Pars prima in duas, in quarum prima dat intentum, scilicet quod anima non movetur per se. In secunda, ut ibi, “Rationabilius” [1.4.408a34], tollit quandam dubitationem super hoc exsistentem.

10. In prima parte sic procedit: Primo ponit conclusionem quam intendit, dicens quod cum aliquid dicatur moveri dupliciter, ut nunc distinctum est, considerandum est hic de anima an moveatur vel participet motum per se aut non.

11. Secundo, ibi, “Quasi autem” [1.3.406a12], probat quod non, et dividitur in duas. Primo dat rationem ad hoc. Secundo, ibi, “Quidam et animam” [406b15-16], descendit ad opiniones contrarium opinantes.

12. Prima in duas. In prima dat rationes ad propositum per naturam ipsius moti sive motus. In secunda, ut ibi, “Motus autem” [1.3.406b5-6], dat rationes ad idem per naturam moventis.

13. In prima sic procedit: Primo enumerat modos motus, dicens [quod] cum motus sint quattuor, si anima moveatur per se, aut hoc erit uno istorum motuum aut omnibus aut pluribus. Et hoc facit ut manifestum sit propositum suum in nullo modo motus impediri.

14. Et intelligendum est quod, quamvis sint tantum tres motus secundum genus, diversificando motus secundum speciem dicit quoniam quattuor sunt, numerando additionem et diminutionem pro duobus.

15. Secundo cum dicit, “Si vero movetur” [1.3.406a14], dat rationes per naturam motus sive moti ad intentum. Et potest dici quod dat quattuor, quarum prima est haec: Si anima movetur per se, movetur secundum naturam. Et si hoc, movetur secundum locum, et ei debetur locus, et ita est corpus, cum soli corpori debeatur locus per se. Hoc est impossibile, cuius impossibilitas plenius patebit per tertiam rationem sequentem.

16. Haec ratio contexta est ex duabus condicionalibus. Circa quas sic procedit: Primo ponit primam, cuius consequentiae necessitas satis patet per definitionem naturae datam in libro Physicorum.²⁶

17. Secundo cum dicit, “Si autem hoc” [1.3.406a15], ponit secundam.

18. Cuius consequentiae necessitatem declarat cum dicit, “Si autem substantia” [1.3.406a16-17]. Album et tricubitum, quia eis non debetur motus nisi per accidens — moventur enim quia sunt in corpore moto per se, et ita per accidens — tantum igitur per accidens attribuitur eis locus. Si igitur anima non movetur per accidens sed per se, per se inerit animae locus, sicut per se participat motum.

19. Consequenter cum dicit, “Amplius autem” [1.3.406a22], dat secundam rationem ad idem. Et est: Si anima movetur naturaliter, quod oportet dato quod moveatur per se, ut praedictum est, tunc movetur violentia, et si movetur violentia, movebitur naturaliter. Similiter si quiescit naturaliter, quiescit violentia. Cum igitur impossibile sit animam moveri aut quiescere violentia, impossibile est ipsam moveri aut quiescere naturaliter et per se. Hanc rationem primo ponit.

20. Secundo cum dicit, “Quales autem” [1.3.406a26], innuit impossibilitatem consequentis, dicens quod etiam volentes fingere de anima non de facili possunt ponere ipsam moveri aut quiescere violentia. Nihil enim est a quo possit pati violentiam sive a quo possit cogi, secundum quod vult Anselmus²⁷ quod voluntas cogi non potest.

21. Substantia suae rationis intelligenda est in motis secundum locum motu recto. In illis enim sequitur ‘si movetur naturaliter, et potest moveri violentia’, et e converso, cum “motus violentus,” ut dicit Commentator,²⁸ “non intelligatur nisi respectu motus naturalis.”

22. Consequenter cum dicit, “Amplius siquidem” [1.3.406a27-28], dat tertiam rationem ad idem. Et est: Si anima movetur sursum simpliciter aut deorsum simpliciter aut medio modo, quod oportet si moveatur per se et non tantum circulariter movetur, anima est aliquod quattuor elementorum, ut si moveatur simpliciter sursum, est ignis; si simpliciter deorsum, terra; si medio modo, est aliquod mediorum. Sed ipsam esse aliquod elementorum est impossibile; ergo impossibile est ipsam moveri per se.

23. Et quia forte aliquis non haberet pro inconvenienti animam esse aliquod elementorum, sciendum quod non potest dici ipsam esse aliquod elementum. Si enim esset ignis, tunc violentia detineretur in corpore moto ab ipsa, et cum suo motu moveat corpus, solum movebit corpus secundum exigentiam ignis, hoc est, in sursum — quod non videmus. Videmus enim animam movere corpus in partes diversas. Et similiter esset si esset aliquod elementorum aliorum.

24. Consequenter cum dicit, “Quoniam autem” [1.3.406a30], dat quartam rationem ad idem. Et est: Si anima movetur per se, conveniens est ut moveatur eodem motu quo movet corpus. Cum igitur anima moveat corpus secundum locum, movebitur et ipsa secundum locum. Et si hoc, poterit anima exire a corpore et sic mortificare corpus, et iterum introire et sic ipsum vivificare. Et ita esset possibile omnia mortua resurgere — quod non videtur verum; quare nec primum.

25. De hoc quod dicit, consequens esse, si anima moveatur per se, moveri eodem motu quo movet corpus, videtur dubium, quia videtur instantia in adamante movente ferrum secundum locum per attractionem. Ipsa tamen manet immota secundum locum.

26. Propter hoc sciendum quod illa propositio non est universaliter vera neque secundum Aristotelem, ut vult Commentator,²⁹ sed sumit eam Aristoteles ex concessione adversariorum. |B 27r| |B27v|

27. “Motus autem” etc. [1.3.406b5-6]. Monstrato quod anima non movetur per se, et hoc per naturam motus sive moti, hic ostendit id per naturam moventis. Et dividitur in duas. In prima ostendit animam non moveri per se ab alio movente. Secundo, ibi, “At vero” [406b11], ostendit quod non movetur per se a se ipsa.

28. Primum sic: Si anima movetur per se, tunc non movetur ab alio nisi per accidens, sicut animal motum per se et ex se movetur ab alio violentia, et ita per accidens. Non enim oportet illud quod movetur per se moveri ab alio nisi secundum accidens, sicut illud quod est per se bonum aut per se acceptabile non indiget ut sit bonum et acceptabile propter aliud nisi per accidens, ut si illud quod est per se bonum faciat aliud bonum, dicimus illud esse bonum propter aliud, scilicet per accidens. Cum igitur anima ex hypothesi per se et secundum suam substantiam moveat se ipsam, si moveatur ab alio, hoc nonnisi per accidens, et ita ab alio movente sic per se non movetur.

29. Et ne propter hoc putetur quod anima indifferenter se habeat ad quodcumque movens extrinsecum et quocumque motu, ut hoc removeat subiungit cum dicit, “Maxime autem” [1.3.406b10], quod si possit dici animam moveri ab aliquo extrinseco movente, maxime conveniens est dicere eam moveri a sensibus et eo motu secundum quem movent sensibilia. “Sensus enim licet moveantur a sensibilibus, tamen aestimantur movere et moveri ab eis insimul,” ut dicit Commentator.³⁰

30. Consequenter cum dicit, “At vero” [1.3.406b11], probat animam non moveri per se a se ipsa. Si enim moveret se ipsam, tunc idem esset movens et motum. Cum igitur omne motum per se ab aliquo differat ab eo secundum substantiam et definitionem, ut habetur ex libro Physicorum,³¹ anima differet a se ipsa secundum substantiam, cum ponitur moveri per se et non per accidens. Hoc autem est impossibile; quare anima per se a se ipsa non movebitur. Nec ab alio, ut praeostensum est, et ita omnino non movetur.

31. Et intelligendum quod movens per se et motum differre secundum substantiam et definitionem, quamvis manifestum sit in animalibus motis ex se, tamen non est ita manifestum in gravi et levi motis per se secundum locum. Cum enim leve movetur sursum, et hoc naturaliter, movetur a principio intrinseco per definitionem naturae. Hoc autem principium materia eius non est, cum materia de se numquam motiva sit secundum locum; quare videtur quod sit forma eius.

32. Adhuc cum materia non moveatur, eo quod non est corpus, illud quod movetur aut erit compositum ex materia et forma, aut erit forma, et ita aut forma erit motum aut pars moti. Sed prius habitum est quod forma est movens; quare, ut videtur, movens et motum in naturalibus non differant secundum substantiam et definitionem.

33. Et potest ad hoc intelligi, secundum Averroem super IV Physicorum,³² quod in talibus indiget movens per se alio ab ipso gravi et levi, scilicet medio quod per se moveatur ab ipso, mediante quo movent se ipsa, unde huiusmodi corpora, scilicet gravia et levia, dicuntur moveri ex se, sed non proprie per se sed per accidens. Et causa illius indigentiae medii quod in talibus non est reperire unum quod possit movere et reliquum quod possit moveri differentia secundum substantiam et definitionem, propter quod huiusmodi solum moventur in pleno et non in vacuo. In animalibus autem, quia movens et motum differunt secundum substantiam et definitionem, ad motum ipsorum non est indigentia medii; quare quantum ad necessitatem motus, bene possent animalia moveri in vacuo. Et dico, “Quantum ad necessitatem motus,” quia secundum proprias naturas non durarent per aliquod tempus, cum in vacuo non sit quod inspiretur aut exspiretur animali.

34. Aliter autem intellexerunt quidam propositionem praedictam, volentes quod omnis forma substantialis exsistens in materia duplex habeat esse, unum scilicet magis materiale et alterum magis immateriale. Et ponunt quod forma gravis aut levis secundum esse suum immateriale movet grave aut leve; secundum esse materiale movetur. Et ita secundum eos est haec propositio universaliter vera, quod movens per se et motum differunt, sed in animalibus secundum substantiam et definitionem, in gravi et levi secundum definitionem tantum.

35. “Quidam et movere animam dicunt” etc. [1.3.406b15-16]. Iam dedit rationes ostendentes animam non moveri per se. Hic descendit ad quasdam opiniones contrarium ostendentes. Et dividitur haec pars in tres, in quarum prima descendit ad opinionem Democriti. Secundo, ut ibi, “Eodem autem modo” [406b25-26], ad opinionem Platonis. Tertio, ut ibi, “Et alia quidem” [1.4.407b27], ad unam opinionem duabus praedictis non minorem.

36. In prima parte sic procedit: Primo ponit opinionem Democriti, quae supponit oppositum prioris. Secundo, ut ibi, “Nos autem” [1.3.406b22], destruit eam.

37. Ponit igitur opinionem Democriti, dicens quod quidam, sicut Democritus et sequentes eius, posuerunt animam moveri per se, et suo motu movere corpus, sicut Philippus magister comediarum dixit Daedalum fecisse statuam quandam ligneam quam fecit moveri per infusionem argenti vivi in ipsam. Similiter dixit Democritus atomos indivisibiles, quam dixit esse substantiam animae, moveri per se, propter hoc quod nunquam natae sunt quiescere, et suo motu movere totum corpus in quamcumque partem moventur.

38. Consequenter cum dicit, “Nos autem interrogamus” [1.3.406b22], destruit illam opinionem, innuens duas rationes ad ipsam destruendam, quarum prima est: Si anima sic moveretur ut ipse dixit, et motu suo moveret corpus, tunc si quaereretur a Democrito utrum anima sit causa simul quietis animalium, impossibile esset ei respondere qualiter possit esse causa quietis. Immo secundum ipsum semper movebit anima, cum substantiale et de eius essentia sit movere — cuius oppositum videmus.

39. Secundo cum dicit, “Omnino autem non sic” [1.3.406b24], innuit secundam rationem ad idem. Et est: Si anima moveret corpus sicut vivum argentum statuam, tunc non moveret ipsum secundum voluntatem et intellectum. Immo naturaliter et semper ipsum moveret, non per apprehensionem. Cum igitur manifestum sit ipsam movere corpus secundum voluntatem et intellectum, manifestum est ipsam movere corpus non ut ipse dicit.

40. Consequenter cum dicit, “Eodem autem modo” [1.3.406b25-26], descendit ad opinionem Platonis. Ubi sic procedit: Primo ponit eam. Secundo cum dicit, “Primum quidem” [407a2], destruit ipsam.

41. Opinio ipsa est quod Plato dixit in Timeo animam moveri per se, et etiam ipsam esse mixtam corpori. Et quia hoc, dixit ipsam movere corpus, et in hoc dixit similiter Democrito. Adhuc autem posuit ipsam esse ex elementis mundi, ex quibus dixit ipsam componi compositione musicali, et comprehendere harmoniam, quia componitur compositione harmonica. Hoc enim modo dixit eam componi propter duo, scilicet ut cognosceret res cognitione convenienti, et etiam ut moveret corpus secundum motus convenientes. Talis etiam naturae secundum ipsum sunt corpora caelestia; sunt enim composita secundum ipsum compositione harmonica, et etiam figura ipsorum sphaerica est, qualem ponit figuram animae. Quia enim anima secundum ipsum non agit aut intelligit nisi secundum quod circularis est, propter hoc dixit Plato creatorem animae, cum creavit eam ex elementis mundi, primo creasse eam in magnitudine recta. Et postea, ut intelligeret, curvavit lineam, id est, magnitudinem rectam, in circulum, quem circulum primo divisit in duos circulos, quorum unus secundum ipsum manet indivisus, alius autem dividitur secundum ipsum in septem circulos secundum orbes stellarum erraticarum, tamquam motus animae et motus corporum supracaelestium sunt idem.

42. Et forte Plato intellexit creationem animae primo in magnitudine recta secundum aspectum ipsius inquantum aspicit substantias separatas, et adhuc secundum quod comprehendit res alias a se. Istam autem magnitudinem rectam posuit creatorem curvare in circulum cum dedit animae potestatem convertendi se supra se et sic intelligere se ipsam. Propter hoc enim, sicut vult Commentator,³³ “assimulatur actio intellectus circulationi” secundum Platonem, “quia revertitur supra se et intelligit se.” Istum autem circulum divisit ulterius diversimode secundum quod anima reflexa supra se cognoscit res alias. Si enim perfecte cognosceret se ipsam, cognosceret omnia alia. Est enim quodammodo omnia, et etiam propinqua similitudo primae causae, in qua relucent et exsistunt omnia creata verius quam in se ipsis.

43. Consequenter cum dicit, “Primum quidem” [1.3.407a2], destruit istam opinionem. Et dividitur in duas partes, in quarum prima destruit eam per id quod est proprium. In secunda, ibi, “Illud autem magis” [407b13], destruit eam per id quod est commune ei et multis aliis.

44. Prima in duas. In prima destruit eam quia ex ea sequuntur impossibilia. In secunda, ut ibi, “Immanifesta autem” [1.3.407b5], destruit eam quia secundum eam de apparentibus non potest reddi causa.

45. Et quia ipsa opinio quattuor supponit, scilicet quod anima est magnitudo, et quod est circulata, et quod est mota, et quod est etiam mixta corpori, propter hoc dividitur pars prima in quattuor particulas. In prima destruit primum, scilicet ipsam non esse magnitudinem. In secunda, ibi, “Necessarium autem” [1.3.407a19], secundum. In tertia, ibi, “Adhuc autem” [407a32], tertium. In quarta, ibi, “Laboriosum” [407b2], quartum.

46. Primum sic: Intellectus non est magnitudo; anima et intellectus secundum Platonem sunt idem; ergo etc. Huius rationis primo ponit conclusionem. Secundo minorem cum sua probatione. Tertio probat maiorem.

47. Ponit ergo primo conclusionem, et patet.

48. Secundo, cum dicit, “Omnis” [1.3.407a3-4], ponit minorem.

49. Quam probat cum dicit, “Non est enim” [1.3.407a5], sic: Motus sive actio virtutis sensitivae secundum Platonem non est circulatio; nec motus sive actio virtutis appetitivae sive vegetativae; quare cum alicuius virtutis animae sit secundum ipsum, erit intellectivae virtutis. Cum igitur intendat de anima motum et actionem ipsius esse circulationem, anima prout sic intendit de ipsa eadem est cum intellectu.

50. Consequenter cum dicit, “Intellectus autem” [1.3.407a6], probat maiorem, et hoc per duas rationes, quarum prima est ostensiva. Secunda ad impossibile.

51. Prima talis: Intellectus prout intelligit res sic est unus et continuus sicut actio ipsius, et actio ipsius sicut res |B 28r| intellectae; haec enim consequuntur se ad invicem. Cum igitur res intellectae non habeant unitatem aut continuitatem sicut magnitudo sed magis sicut numerus, intellectus non erit continuus sicut magnitudo sed erit omnino indivisibilis.

52. Consequenter cum dicit, “Qualiter” [1.3.407a10], dat rationem ad impossibile ad idem. Et est: Si anima esset magnitudo, tunc cum intelligat rem tangendo ipsam, ut est opinio Platonis, aut intelligeret ipsam secundum se totam aut secundum partem sui, et si secundum partem, aut secundum partem divisibilem aut indivisibilem; sed unumquodque istorum est impossibile; ergo primum.

53. In hac ratione sic procedit: Primo innuit ipsam. Secundo, ibi, “Si quidem igitur” [1.3.407a12-13], destruit consequens. Necessitas consequentiae patet.

54. In destruendo consequens sic procedit: Primo ostendit quod si anima sit magnitudo, non intelligeret aliquid per partem sui. Secundo, ibi, “Si autem necessarium” [1.3.407a17], ostendit quod nec secundum se totam.

55. In prima parte sic procedit: Primo ostendit quod non intelligit per partem sui indivisibilem sic: Si intelligeret per partem sui indivisibilem, ut per punctum, et cum intellectus talis secundum ipsum fiat per tactum solum, intelligeret rem intellectam in puncto. Quare cum puncta sint infinita in intellectu, et infinita non contingit pertransire, nunquam erit aliquid secundum se totum intellectum — quod est inconveniens.

56. Secundo cum dicit, “Si vero secundum partem” [1.3.407a14], probat quod non intelligit secundum partem sui divisibilem sic: Si intelligeret secundum aliquam partem sui quae esset magnitudo divisibilis, circumgirando se quousque tangat per illam partem omnes partes rei intellectae, multotiens aut infinitiens intelligeret antequam intelligeret aliquod secundum se totum. Hoc autem est impossibile; videmus enim esse possibile rem totam simul et in eadem hora intelligi.

57. Et quia posset aliquis dicere quod quaecumque pars animae sufficit ad intelligendum totum intellectum intelligendo quamcumque partem rei intellectae, contra hoc opponit cum dicit, “Si autem sufficiens” [1.3.407a15-16], sic: Si sufficit quamcumque partem animae [ut] intelligat quamcumque partem rei intellectae, sive divisibilem sive indivisibilem, ad intelligendum totum, sic non oporteret animam habere magnitudinem circularem nec omnino aliquam magnitudinem — cuius tamen oppositum posuit Plato.

58. Consequenter cum dicit, “Si autem necessarium” [1.3.407a17], ostendit quod anima si fuerit magnitudo, non intelliget secundum se totam. Ad quod dat duas rationes, quarum prima est: Si anima exsistens magnitudo intelligeret rem secundum se totam, tunc non indigeret ut secundum suas partes tangeret partes rei intellectae eas intelligendo — cuius oppositum posuit Plato. Posuit enim animam secundum suas partes tangere partes rei intellectae et sic eas intelligere.

59. Consequenter cum dicit, “Amplius autem” [1.3.407a18], dat secundam rationem, supponendo positionem Platonis pro hypothesi, scilicet quod anima secundum sui partes intelligat partes rei intellectae. Et potest sic formari: Si anima secundum se totam intelligat totam rem intellectam, et secundum partes suas partes rei intellectae, tunc partes animae aut erunt divisibiles aut indivisibiles. Si autem fuerint [divisibiles, quomodo secundum illas intelliget partes rei indivisibiles? Aut si fuerint]³⁴ indivisibiles, quomodo secundum illas intelligeret partes rei divisibiles? Quasi dicat, “Nullo modo,” cum intellectus secundum ipsum fiat per contactum, et tangens debet esse suppositum tacto — quod non est possibile uno exsistente divisibili et reliquo indivisibili. Et ita quocumquemodo dicatur animam intelligere, non intelliget omnia.

60. Et omnia illa inconvenientia, ut vult Commentator,³⁵ contingunt Platoni et sequentibus eius, “quia ponunt quod intellectus in eo quod intellectus habet partes, et quod non intelligit nisi in tangendo.”

61. “Necessarium autem” etc. [1.3.407a19]. Habito quod anima non est magnitudo, ostendit hic quod non circulata. Et ostendit de intellectu ipsum non esse circulatum, dans idem intelligere de anima quod ostendit de intellectu, quia intellectus et anima secundum ipsum sunt idem. Quod autem intellectus secundum ipsum non sit circulatus ostendit per duas rationes, quarum prima est: Si actio intellectus quae est intellectiva est circulatio, quod oportet si intellectus sit circulatus, tunc cum circulatio sit actio circuli sive corporis circularis, erit intellectus circulus sive corpus circulare, et e converso si intellectus est circulus, actio eius erit circulatio. Quare cum circulatio secundum eos perpetua sit, sicut patet in corpore supracaelesti, tunc intellectus erit perpetuus et infinitus et semper intelligens — quod est impossibile. Hanc rationem primo ponit.

62. Secundo, ut ibi, “Practicarum quidem” [1.3.407a23-24], destruit antecedens, scilicet actionem intellectus aut intellectum esse perpetuum, ostendens primo quod actio intellectus practici est finita et sine circulo. Secundo quod actio intellectus speculativi.

63. Primum sic: Omnis actio intellectus practici est propter aliquem finem, quo acquisito non amplius est actio sed quies, sicut patet in actione intellectus carpentarii et aliorum huiusmodi. Ex quo patet manifeste quod actio intellectus practici finita est et sine circulo, cum fine acquisito propter quem est actio non fit reditio ad illam actionem, sed fit quies. Huius rationis primo ponit conclusionem. Secundo cum dicit, “Omnes enim” [1.3.407a24], tangit medium.

64. Consequenter cum dicit, “Speculativi autem” [1.3.407a24-25], ostendit quod actio intellectus speculativi est finita et sine circulo sic: Omnis definitio et omnis demonstratio est finita et sine circulo; omnis actio intellectus speculativi consistit circa rationem quae est definitio aut demonstratio; ergo actio omnis intellectus speculativi finita est et sine circulo. Huius rationis primo ponit conclusionem, et patet.

65. Secundo cum dicit, “Ratio autem” [1.3.407a25], ponit minorem, quae similiter de se patet. Intellectus enim speculativus aut considerat complexum aut incomplexum. Si complexum, tunc per demonstrationem. Si incomplexum, tunc per definitionem. Ex quo patet minor.

66. Tertio cum dicit, “Demonstrationes autem” [1.3.407a26], probat maiorem, ostendens primo quod demonstratio finita est et sine circulo. Secundo quod definitio.

67. Primum sic: Omnis demonstratio habet principium a quo accipitur, scilicet propositiones, et etiam finem ad quem est, scilicet conclusionem. Ex quo patet quod omnis demonstratio sit finita. Adhuc autem si conclusio non fuerit perfecte cognita per propositiones, non fit reditio a conclusione ad propositiones ut per eam fiant cognitae, sicut est in circulari syllogismo, sed semper quaeritur alius terminus inter medium et ultimum quousque complete probentur propositiones, sicut patet in prosyllogismis. Et etiam ille motus secundum rectitudinem est et non secundum circulum. Circulatio enim est cum fit reflexio a conclusione ad praemissas propositiones, eas notificando per ipsam. Ex quo patet quod demonstratio sine circulo est et est finita.

68. Consequenter cum dicit, “Definitiones autem” [1.3.407a30], intendit ostendere definitionem esse finitam et sine circulo. Et quia non multum indiget probatione, solum ponit conclusionem, quae manifesta est. Manifestissimum enim est omnem definitionem esse finitam, cum omnis definitio sit ex principiis finitis.

69. Commentator³⁶ enim verificat eam, per hoc quod dicit, “Definitiones rerum cum perficiuntur per intellectum, sunt finitae,” sicut et res quarum sunt definitiones finitae sunt, quae quidem res indigent cognosci et certificari per definitiones. “Intelligere etiam non revertitur in definitionibus et definitis circulariter, sicut fides non revertitur in demonstrationibus circulariter,” ut praedictum est. Et in hoc completur prima ratio.

70. De hoc etiam quod vult, actionem intellectus esse finitam, intelligendum est hoc esse verum de actione intellectus secundum quod coniunctus est corpori, et non simpliciter. Est enim aliquis intellectus separatus cuius substantia est sua actio, unde sicut sua substantia perpetua est, similiter sua actio, quae est intelligere, perpetua est. Sicut enim de substantia lucis est lucere, et non potest intelligi lux quin luceat, similiter de substantia alicuius, ad minus substantiae separatae, est semper intelligere, nec potest intelligi quin intelligat.

71. De hoc quod dicit, definitiones esse finitas et demonstrationes similiter, posset esse dubium, cum dicat in Elenchis³⁷ quod forte scientiae sunt infinitae, quare et demonstrationes infinitae erunt. Similiter cum figurae sint infinitae, et cuiuslibet figurae sit definitio, ut videtur, definitiones infinitae erunt.

72. Ad quod intelligendum quod tam definitiones quam demonstrationes finitae sunt secundum quod hic intellexit de finito. Intellexit enim illud esse finitum quod facit cognitionem quae habet principium a quo incipit et finem in quem terminatur sine reflexione, cuiusmodi est tam definitio quam demonstratio. Nec propter hoc negat tam definitiones quam demonstrationes esse infinitas secundum numerum, et hoc modo intelligendum est quod obiectum est.

73. Consequenter cum dicit, “Amplius si ipsa” [1.3.407a31], dat secundam rationem per quam ostendit intellectum non esse circulatum sive circularem. Et est: Si circulatio est per reversionem multotiens super idem, tunc intellectus, cum sit circularis, multotiens intelliget idem. Hoc autem non est necesse; simul enim et semel potest intelligere idem secundum totum. Quare intellectus circularis non est.

74. “Adhuc autem intelligentia” [1.3.407a32]. Ostendit quod intellectus non est motus secundum sui substantiam, et idem est intelligendum de anima. Ratio sua est haec: Actio intellectus perfectior est et facilior apud quietem; imperfectior autem est et difficilior apud motum, ut habetur alibi quod conturbati minus praevident.³⁸ Illud autem quod non est de facili aptum natum alicui inesse non inest ei secundum naturam sed secundum violentiam. Cum igitur motus non de facili natus sit inesse ipsi intellectui, si intellectus moveatur, non movebitur per se et secundum suam substantiam sed secundum violentiam solum, et ita per accidens. Haec ratio fundatur supra duas propositiones quas primo ponit, et patent.

75. Secundo cum dicit, “Si autem est motus” [1.3.407b1], ex ipsis infert quod intendit.

76. “Laboriosum autem” [1.3.407b2]. Hic ostendit intellectum non esse corpori mixtum, et hoc primo per rationem. Secundo per auctoritatem.

77. Per rationem sic: Cum moveri non conveniat intellectui secundum suam substantiam sed magis per violentiam et secundum accidens, si ei conveniat, ut praehabitum est, tunc difficile et quasi impossibile videtur animam esse mixtam corpori in quo moveatur nec posse ab ipso separari. Quare non est ponendum intellectum esse corpori mixtum.

78. Consequenter cum dicit, “Et adhuc” [1.3.407b3], confirmat idem per auctoritatem dicentem fugiendum esse intellectum misceri cum corpore, cum melius sit ipsum esse separatum a corpore quam corpori mixtum, secundum quod consuetum est dici a multis et multis videtur.

79. “Immanifesta est enim” [1.3.407b5]. Iam destruxit opinionem Platonis quia ex ea sequuntur impossibilia. Hic destruit eam quia secundum ipsam de apparentibus non potest reddi causa. Plato enim secundum istam positionem non potest reddere causam propinquam quare caelum essentialiter movetur motu circulari. Non enim potest substantia animae esse causa huius, cum substantia animae secundum ipsum non sit nisi aliquod corporum |B 28v| elementarium, et cum motus circularis sit ei accidentalis, quia creator animae incurvavit ipsam a rectitudine in circulationem. Quare cum motus circularis sit ei accidentalis secundum eos, non potest esse causa quare caelum essentialiter movetur motu circulari. Nec potest dicere corpus esse causam talis motus, cum propinquius se habeat anima ut sit causa quam corpus, et anima secundum ipsum non potest. Adhuc autem non sufficit dicere Deum fecisse animam moveri motu circulari quia melius et convenientius sit eam moveri quam quiescere, et primo eam moveri motu circulari quam motu alio, et propter hoc ipsam semper movere caelum motu circulari. Licet enim melius esset sic esse, non tamen sufficit hoc dicere; immo oportet causam reddere.

80. Et quia considerare propter quid melius est caelum moveri quam quiescere, et ipsum magis circulariter quam recte, magis proprium est primi philosophi quam naturalis, et propter hoc subiungit cum dicit, “Quoniam autem” [1.3.407b12], considerationem de hoc hic esse relinquendam.

81. “Illud autem inconveniens” etc. [1.3.407b13]. Destructa opinione Platonis per illud quod est ei proprium, hic destruit per illud quod est commune Platoni et pluribus aliis loquentibus de anima, sive ponant ipsam esse corpus sive non-corpus. Dicunt enim copulari corpori et ponunt ipsam exsistere in corpore, nullam rationem assignantes ex parte animae neque ex parte corporis quae sit dispositio corporis quod est adaptatum ut ligetur cum ea; tamen necessario habent hoc determinare. In omnibus enim rebus sic est quod agens et patiens, sive movens et motum, aliquam habent communicationem ad invicem; aliter enim ageret quidlibet in quodlibet, et pateretur quidlibet a quolibet. Et ita non-habentium convenientiam ad invicem non est unum agens et reliquum patiens, aut unum movens et reliquum motum; quare cum anima moveat corpus et uniatur ei, necesse habuerunt determinare communitatem animae ad corpus et etiam causam unionis eorum ad invicem — quod non fecerunt. Immo quidam ipsorum utebantur determinare de anima secundum sui substantiam quid sit et cuius sit, de natura autem corporis ei proprii nihil determinantes, tamquam esset possibile, ut fabulantur Pythagorici, quamcumque animam indifferenter quodcumque corpus ingredi, et quodcumque corpus indifferenter se habere ad quamcumque animam. Nunc autem non est sic; immo unumquodque animal habet animam propriam et corpus animalis proprium — quod est valde manifestum in speciebus animalis.

82. “Membra enim leonis,” ut vult Commentator,³⁹ “non differunt a membris cervi nisi propter diversitatem animae cervi ad animam leonis, et si possibile esset ut anima leonis exsisteret in corpore cervi, tunc natura otiose ageret. Et hoc etiam manifestum est,” ut dicit, “in individuis eiusdem speciei, et propter hoc diversi sunt mores in ipsis.”

83. Adhuc autem dicere sicut ipsi dicebant simile est acsi aliquis diceret artem carpentariam uti musicis instrumentis — quod est inconveniens, et hoc quia oportet artem uti instrumentis ei propriis, et similiter animam uti proprio corpore sicut instrumento. Est enim corpus instrumentum animae, et ideo corpora animalium sunt convenientia animabus eorum. Peccaverunt igitur omnes cum loquentes de anima nihil dixerunt de corporum natura ei propria.

84. “Et alia autem” etc. [1.4.407b27]. In parte praecedenti descendit primo ad opinionem Democriti, secundo ad opinionem Platonis. In hac parte tertia descendit ad opinionem non praedictis duabus minorem. Circa quam sic procedit: Primo ponit ipsam. Secundo, ibi, “Et tamen harmonia” [407b32], eam destruit.

85. In ponendo eam sic procedit: Primo ponit ipsam, dicens adhuc aliam esse opinionem traditam de anima quae valde probabilis videtur multis, quae etiam non videtur esse minoris probabilitatis aliqua duarum opinionum praedictarum, quae quidem opinio videtur confirmari per rationes rectas communes. Et haec est opinio de anima quod anima est harmonia quaedam.

86. Secundo cum dicit, “Et namque” [1.4.407b30], dat rationem istius opinionis. Et est quod harmonia, ut dicunt, est admixtio et compositio contrariorum. Ipsi etiam ponunt corpus componi ex contrariis; quare cum harmonia illa sit continens corpus in esse, et anima sit illud quod continet corpus, ponebant animam esse harmoniam.

87. Consequenter cum dicit, “Et etiam harmonia” [1.4.407b32], destruit istam opinionem sic: Harmonia est quaedam proportio compositionis contrariorum, ut est cum corpus componitur ex elementis secundum complexionem; aut est harmonia ipsa compositio contrariorum, ut est cum in aliquo est compositio elementorum et non commixtio, cuiusmodi dicimus esse compositionem domus ex lapidibus et lateribus. Sed anima neutro istorum modorum est harmonia. Ergo anima simpliciter harmonia non est. Huius rationis solum ponit maiorem et minorem cum sua probatione, et primo maiorem.

88. Secundo cum dicit, “Anima autem” [1.4.407b33], minorem.

89. Tertio cum dicit, “Amplius movere” [1.4.407b34], probat minorem. Ubi sic procedit: Primo probat partes minoris coniunctim. Secundo cum dicit, “Amplius autem” [408a5], probat eas divisim.

90. In prima parte sic procedit: Primo dat duas rationes, quarum prima est: Harmoniae quocumque modo dicatur non convenit esse motivum; sed animae secundum quod ponunt omnes maxime convenit esse motivum; ergo anima harmonia non est, quocumque modo dicatur harmonia.

91. Consequenter cum dicit, “Convenit autem” [1.4.408a1], dat aliam rationem ad idem. Et est formas corporales posse diversificare secundum actionem et passionem penes diversam complexionem et proportionem elementorum, ut penes diversam compositionem ipsorum, quae quidem compositio aut proportio dicitur harmonia. Possumus enim dicere actionem carnis esse aliam ab actione ossis, quia caro mollis et humida, os autem durum et siccum. In formis autem animae non possumus diversificare actionem et passionem penes proportionem praedictam sive compositionem. Quare harmonia magis debet dici aliqua forma corporalis quam debeat dici anima aut aliqua forma quae sit in anima, et hoc quocumque modo dicatur harmonia, scilicet sive fuerit compositio sive proportio compositionis agens mixtionem et complexionem.

92. Consequenter cum dicit, “Amplius autem si dividimus” [1.4.408a5], probat partes praedictae minoris divisim. Ubi sic procedit: Primo distinguit modos harmoniae. Secundo cum dicit, “Neuter quidem” [1.4.408a9], ostendit quod anima nullo istorum modorum est harmonia.

93. In prima parte distinguit ipsos modos harmoniae, quorum primus et maximus et proprius est in magnitudinibus habentibus motum et situm et compositionem, ita scilicet quod inter eas non intercidat medium aliquod eiusdem generis. Compositio enim talium magnitudinum dicitur harmonia. Et potest dici haec harmonia in cordis citharae facientibus sonum, et etiam potest dici compositio carnis et ossis et nervorum ad invicem.

94. Secundum modum harmoniae dat cum dicit, “Nunc autem” [1.4.408a9], qui est extractus a primo. Et est proportio quam habent miscibilia ad invicem antequam misceantur.

95. Consequenter cum dicit, “Neutro quidem igitur” [1.4.408a9], ostendit quod anima neutro istorum modorum praedictorum dici potest harmonia. Et primo quod non potest dici harmonia primo modo. Secundo quod nec secundo.

96. Primum sic: Investigatio compositionis diversarum partium facilis est, quia manifesta est sensui; manifestum est enim in membris corporis quod diversorum membrorum sunt compositiones diversae. Sed secundum quam compositionem causetur intellectus et secundum quam sensus aut alia virtus animae non est assignare. Ex quo relinquitur quod anima harmonia non est illo modo.

97. Et sciendum quod ista ostensio differt a proxima ubi demonstravit animam non esse harmoniam, quia illa procedit penes actionem et passionem partium animae, quae non potuerunt diversificari per harmoniam, haec autem penes substantias partium.

98. Consequenter cum dicit, “Similiter autem” [1.4.408a13], ostendit animam non esse harmoniam secundo modo, quia si sic, tunc cum proportio mixtionis elementorum secundum quod ex eis est caro sit alia a proportione mixtionis ipsorum secundum quod ex ipsis est os aut nervus aut huiusmodi, continget multas animas esse in eodem corpore, cum omnes partes corporis sint ex commixtione elementorum, ita quod diversae ex commixtione diversa, et harmonia, quae ex hypothesi est anima, sit proportio istius mixtionis. Hoc autem est impossibile; ergo primum.

99. Et quia iam monstratum est quod anima nullo modo est harmonia, et opinio Empedoclis fuit quod forma uniuscuiusque membri in corpore est secundum aliquam proportionem quae est apud compositionem elementorum, et haec opinio est propinqua opinioni iam destructae, propter hoc subiungit consequenter cum dicit, “Investigabit autem aliquis” [1.4.408a18], quod quaerendum est ab Empedocle, cum sic ponat ut dictum est, utrum illa proportio quam dixit esse formam membri sit anima |B 29r| aut aliud ab anima. Si enim esset anima, tunc essent multae animae eiusdem, ut praedictum est. Si autem sit aliud ab anima, tunc deberet dixisse quod aliud — quod tamen ex sermone suo non habetur.

100. Adhuc autem cum amicitia et lis sint causae agentes secundum ipsam, et amicitia sit causa proportionis illius secundum ipsum, quod posuit formam membri, quaerendum est ab ipso utrum amicitia sit causa cuiuslibet mixtionis ipsorum miscibilium aut non, sed solum illius quae est secundum proportionem. Si enim amicitia esset causa cuiuslibet mixtionis, tunc sicut secundum ipsum amicitia in una mixtione causaret animam, et in omni, et ita adhuc plures erunt animae eiusdem, ut prius. Si enim amicitia solum sit causa mixtionis quae est secundum proportionem, tunc deberet dixisse quomodo est causa eius et secundum quam proportionem — quod tamen non dixit.

101. Adhuc etiam quaerendum est ab ipso Empedocle utrum amicitia sit illa proportio quam posuit formam membri in corpore, an sit aliud. Si autem sit aliud, tunc deberet dixisse diversitatem eorum — quod non fecit. Nec potest esse eadem illi, quia secundum ipsum amicitia est causa mixtionis et motus, ad quem consequitur illa proportio quam dixit esse formam membri.

102. Haec igitur inconvenientia et dubitationes propriae accidunt Empedocli ex sua opinione, praeter dubitationes tactas in opinione prius destructa.

103. Et quia opinio prius destructa, scilicet quae voluit animam esse harmoniam, valde videtur sufficiens multis et maximam difficultatem habere dicentibus oppositum quantum ad quasdam partes animae, sensitivam et vegetativam, propter hoc inducit rationes pro illa opinione consequenter cum dicit, “Si vero alterum” [1.4.408a24]. Dat duas rationes. Prima est: Si anima non sit harmonia, qualiter est hoc quod ipsa corrumpitur cum corruptione compositionis partium animalis, ut carnis et ossis et huiusmodi, quarum compositio dicitur harmonia? Acsi diceret quod difficile est reddere causam huiusmodi.

104. Secundam rationem dat cum dicit, “Adhuc autem” [1.4.408a26]. Et [est]: Si non est verum unamquamque partem corporis habere animam, quod tamen sequitur ex illa opinione, aut si anima non sit harmonia, ut vult illa opinio, qualiter est tunc quod corpus corrumpitur et etiam partes corporis cum corrumpitur anima? Acsi diceret, “Difficile est assignare causam.”

105. Et intelligendum est quod hoc dicit de anima sensitiva et vegetativa, quae corrumpitur corpore corrupto, et ad quarum corruptionem sequitur corporis corruptio.

106. Consequenter cum dicit, “Quod quidem quaeritur” [1.4.408a29], epilogando concludit ex praedictis quod anima non est harmonia, quod etiam moveri circulariter non est ei essentiale sicut est essentiale corporibus caelestibus, quod tamen voluit Plato, sed solum est possibile movere se ipsam per accidens, et hoc in movendo corpus in quo est per se secundum locum. Per accidens movet se ipsam, nec est possibile aliter ipsam moveri secundum locum quam per accidens. Et sic terminatur illa pars in qua ostendit quod impossibile est animam moveri per se.

107. “Rationabilius autem” etc. [1.4.408a34]. Manifesto quod anima non movetur per se, hic tollit quandam dubitationem super hoc exsistentem. Circa quam sic procedit: Primo ponit ipsam. Et est: Nos dicimus animam gaudere et tristari et confidere et huiusmodi, et haec attribuimus animae per se; quare cum omnia haec sint vere motus, videtur quod anima movetur per se.

108. Secundo cum dicit, “Haec autem non est” [1.4.408b5], solvit illam dubitationem, quod primo facit. Secundo, ut ibi, “Dicere enim” [1.4.408b11-12], confirmat suam solutionem.

109. Intentio suae solutionis est quod quamvis gaudere et tristari et huiusmodi vere motus sint, non tamen propter hoc movetur anima per se, et hoc quia illi motus non insunt animae per se. Immo unusquisque ipsorum habet proprium subiectum cui inest per se, ut timere et irasci per se insunt cordi, et intelligere si sit motus per se, inest alicui membro, et sic est de aliis motibus animae quod unusquisque inest alicui membro partis corporis quod per se movetur et est corpus, cum nihil moveatur nisi corpus. Ista etiam per se subiecta quaedam moventur secundum locum, et quaedam secundum alterationem. Verumtamen quae sunt huiusmodi membra quae moventur in unoquoque istorum motuum et quomodo moventur non habet hic determinari. Solum enim necessarium est quantum ad istum locum ut unusquisque istorum motuum sit essentialiter in aliquo corporeo et divisibili, ut probatum est in VI Physicorum.⁴⁰ Ut enim ibi habetur, necesse est omne quod movetur corpus esse et divisibile. Ex quo patet quod quamvis praedicta vere sint motus, non tamen propter hoc sequitur animam per se moveri, quia non sunt in anima ut in subiecto, sed in membris corporis.

110. Consequenter cum dicit, “Dicere enim irasci” [1.4.408b11-12], confirmat istam solutionem sic: Qui dicit animam irasci aut gaudere aut aliquod huiusmodi, simile est acsi dicat ipsam texere vel aedificare. “In nullis enim est differentia,” ut vult Commentator,⁴¹ “nisi quod membra per quae irascitur aut gaudet sunt interiora” et nobis innata; membra autem per quae dicitur texere vel aedificare “sunt exteriora.” Cum igitur non dicitur anima moveri per se in istis operationibus, nec diceretur moveri per se in illis. Et propter hoc melius est ut dicatur animam non addiscere aut misereri aut aliquod consimile, sed hominem per animam, et hoc quia huiusmodi motus non sunt in anima tamquam in subiecto, sed fiunt ad illam et ab illa. Ad illam, ut motus sensus, qui fit ab ipsis sensibilibus ad animam. Ab illa, ut motus rememorationis, qui fit ab anima et quandoque pervenit ad instrumentum virtutis rememorativae et non pertransit ad aliud, quandoque autem transit interius ad instrumentum sensuum et ad motus qui sunt in organis sensibilibus ea transmutando. Et in hoc soluta est praedicta dubitatio. |B 29v|

111. “Sed in tectus videtur” [1.4.408b18]. Monstrato in parte praecedenti quod anima non movetur per se, et repetita quadam dubitatione circa hoc, in hac parte ostendit quod anima secundum quandam partem sui non movetur per accidens, scilicet secundum partem intellectivam, immo quod secundum partem illam est ingenerabilis et incorruptibilis et omnino immobilis. Et procedit sic: Primo ponit conclusionem quam intendit.

112. Secundo cum dicit, “Maxime autem” [1.4.408b19], eam probat sic: Si anima quantum ad partem intellectivam esset corruptibilis aut omnino transmutabilis, maxime accideret hoc ipsi apud debilitatem in senectute, quae induceret corruptionem ipsius; sed intellectum corrumpi apud illam debilitatem in senectute est impossibile; ergo ipsum esse corruptibilem aut aliquo modo transmutabilem est impossibile, etiam secundum accidens. Et intelligendum est hoc secundum sui substantiam. In hac ratione sic procedit: Primo ponit ipsam.

113. Secundo, ut ibi, “Aut in sensibilibus” [1.4.408b20-21], destruit consequens quasi per locum a minori, probans quod intellectus non corrumpitur propter debilitatem in senio, quia virtus sensitiva, de qua magis videtur, apud senectutem non debilitatur. Quod patet per hoc quod si senex haberet oculum iuvenis, videret adeo bene sicut et iuvenis. Ex quo patet quod anima per sui naturam non sustinet aliquam passionem aut debilitatem, sed accidit passio et debilitas inquantum illud in quo est anima debilitatur et patitur apud senectutem, sicut etiam patet in infirmitatibus et ebrietatibus quod anima non debilitatur aut patitur, sed solum corpus. Cum ergo anima sensitiva non patiatur corruptionem aut debilitatem in senio, de qua magis videtur, multo fortius anima intellectiva nullam corruptionem patietur.

114. Aliter tamen posset exponi littera haec, non ut intelligat animam sensitivam non debilitari apud senium, sed solum quod anima intellectiva sit huiusmodi, et satis concordat nostrae translationi. Et in hoc destructum est consequens.

115. Tertio cum dicit, “Et intelligere” [1.4.408b24], ex consequente destructo infert oppositum antecedentis — quod est intentum. Et est quod quamvis actio ipsius intellectus sit corruptibilis per corruptionem alicuius exsistentis interius in corpore, ut per corruptionem phantasmatis, tamen ipsum secundum suam substantiam esse corruptibilem est impossibile. Actiones enim ipsius intellectus, cuius est intelligere et amare et odire, non sunt passiones ipsius animae sive intellectus per se sed coniuncti, scilicet hominis habentis animam inquantum huiusmodi; propterea coniuncto corpore non sunt illae actiones animae. Intellectus autem, quia secundum suam substantiam divinum aliquod est et non transmutabilis est propter mixtionem cum materia, necessario secundum suam substantiam incorruptibilis est et omnino immortalis, et per se et per accidens.

116. Ultimo cum dicit, “Quod quidem igitur” [1.4.408b30], epilogat, dicens manifestum esse ex praedictis quod impossibile est animam moveri secundum omnem partem sui, sed secundum intellectivam non movetur per se nec per accidens, secundum autem alias partes, quamvis moveatur accidentaliter, essentialiter tamen non movetur. Et cum omnino sit immobilis, manifestum est quod a se ipsa non movetur — cuius oppositum supponunt opiniones praedictae.

117. De hoc autem quod intendit, animam non moveri per accidens quantum ad partem sui intellectivam, sciendum quod intellexit intellectum non moveri secundum accidens, ita scilicet ut sit actus alicuius corporis moti per se, cuius corporis natura attingat substantiam ipsius intellectus. Sic enim esset corruptibilis sicut et aliae virtutes animae.

118. De hoc autem quod vult, amare et odire et huiusmodi actiones ipsius esse ipsius coniuncti et corrumpi aliquo interius corrupto, et ita, ut videtur, nullum illorum inerit animae separatae, sciendum quod intelligere, amare, et rememorari inerunt animae separatae sicut et nunc, sed non eodem modo. Secundum enim quod insunt hic, indigent aliquo intrinseco, ut phantasmate, quo corrupto corrumpentur et illae actiones. Secundum quod inerunt animae separatae, inerunt ei sine omni indigentia phantasmatis, quia secundum suam substantiam. Ibi enim intelliget ipsam causam primam, et intelligendo eam omnia intelliget. Primam etiam intellectam causam summe amabit, et in ea summe delectabitur, in quo consistet sua beatitudo.

119. “Multum autem” etc. [1.4.408b32]. In parte praecedenti destructae sunt opiniones considerantium de anima penes motum. Hic autem destruit opiniones considerantium de anima penes numerum et motum. Ubi sic procedit: Primo dicit quod irrationabilius est considerare de anima penes numerum et motum dicendo ipsam esse numerum se ipsum moventem quam considerare de ea sicut consideraverunt praedicti, scilicet penes motum tantum. Et hoc est quia hoc modo considerantibus de ipsa accidunt inconvenientia communia quae accidunt considerantibus de ipsa penes motum, et accidunt etiam eis propria inconvenientia eo quod ponunt ipsam numerum sive per naturam numeri.

120. Secundo, ibi, “Quomodo enim congruit” [1.4.409a1], incipit destruere illam opinionem. Et dividitur in duas. In prima destruit illam opinionem quia definitio animae data secundum ipsam non convenit substantiae animae. In secunda, ibi, “Complectentibus” [1.5.409b11-12], destruit eam quia definitio data secundum ipsam non convenit accidentibus sive actionibus et passionibus eius.

121. Prima in duas. In prima destruit illam opinionem ducendo ex ipsa ad inconvenientia propria. In secunda, ut ibi, “Accidunt autem” [1.5.409a31], destruit eam ducendo ad inconvenientia communia ei et opinionibus quorundam aliorum.

122. Prima adhuc habet duas, quia intentio est ostendere animam non esse numerum se ipsum moventem. Propter hoc in prima parte ostendit animam ipsam non esse radicem numeri motam, scilicet unitatem motam. In secunda, ibi, “Amplius autem numero” [1.4.409a7], ostendit animam non esse numerum aggregatum ex unitatibus. Quibus ostensis sufficienter probabitur intentum.

123. Quod autem anima non sit unitas mota ostendit per duas rationes, quarum prima est talis: Unitas nec est mota ab alio nec a se ipsa. Non ab alio, cum sit indivisibilis, et omne motum est divisibile, ut probatum est in VI Physicorum.⁴² Nec a se, cum omne motum ex se dividitur in duo, quorum unum est primo movens et reliquum primo motum, sicut ibidem probatur. Et ita unitas omnino non movetur; quare animam esse unitatem motam est impossibile.

124. Consequenter cum dicit, “Amplius autem quoniam dicunt” [1.4.409a3-4], dat secundam rationem ad idem. Et est: |B 30r| Mathematici dicunt quod ex fluxu sive ex motu lineae fit superficies, et ex motu puncti linea. Cum ergo unitas positionem habens sit punctus, et anima si esset unitas mota, illa unitas positionem haberet, cum omne motum sit habens positionem, illa unitas punctus esset. Et si hoc, ex motu illius unitatis fieret linea, et ita quod anima secundum suam substantiam, cum sit illa unitas ex hypothesi, esset linea sive lineationem habens — quod est impossibile. Non enim est dicere ut numerus aut unitas quae ponuntur esse anima positionem habeat. Relinquitur quod anima unitas mota non est. Ex quo posset concludi ulterius praeter rationes subsequentes quod anima omnino numerus non est; numerus enim nihil substantialiter addit supra unitatem, sed solum multiplicationem et replicationem unitatis.

125. Consequenter cum dicit, “Amplius autem a numero” [1.4.409a7], dat rationes directe concludentes animam non esse numerum aggregatum. Et habet illa pars duas, in quarum prima dat rationes ad hoc per naturam unitatum simpliciter. In secunda, ut ibi, “Contingit autem” [409a18], per naturam unitatum contractarum.

126. In prima parte dat duas rationes, quarum prima talis est: Ita est quod a quocumque numero aufertur unitas aut numerus aliquis, non remanet numerus eiusdem speciei sed alterius. In plantis autem et etiam in quibusdam animalibus, cuiusmodi est anguilla, quorum perfectio est anima, est ita quod si ab ipsis auferatur aliqua pars, nec etiam ablatum nec etiam a quo aufertur diversificatur secundum speciem; immo cum aliqua pars ablata ab alia maneat vivens, eandem habeat animam specie quam et totum. Ex quo patet manifeste quod anima numerus non est.

127. Consequenter cum dicit, “Videtur autem nihil” [1.4.409a10], dat secundam rationem ad idem. Et est: Nihil differt dicere animam esse unitates moventes se sive numerum aggregatum ex talibus unitatibus et dicere ipsam esse corpora parva moventia se, sicut Democritus, qui posuit sphaeras parvas quas propter sui parvitatem dixit esse puncta. Necesse habuit ponere illas sphaeras corpora parva, cum ponit ipsa moveri, et nihil movetur nisi corpus. Oportet enim quod sint corpora, cum ponantur moventia et mota. Non enim ponuntur moventia et mota quia sunt magna et parva, sed quia sunt quanta et continua, ut est corpus. Et ita qui ponunt animam esse unitates moventes se ponunt ipsam esse corpora parva moventia se. Sicut igitur in corpore moto est aliud movens et motum, similiter in talibus moventibus se erit aliud movens et motum. Quare cum in animalibus motis ex se illud quod est movens ex se est anima, in numero moto ex se sive in unitatibus moventibus se illud quod est movens illas unitates erit anima. Quare anima non erit movens et mota, ut vult illa opinio, sed movens solum. Et ita nec erit anima ipsa unitas neque numerus aggregatus ex ipsis unitatibus.

128. Consequenter cum dicit, “Contingit autem” [1.4.409a18], ostendit animam non esse numerum per naturam unitatum contractarum. Et dat unam rationem ducentem ad duo impossibila, quorum primum est quod omne corpus erit animatum. Secundum est quod anima erit inseparabilis a corpore.

129. Ratio est haec: Si anima esset unitates moventes se aut numerus aggregatus ex talibus unitatibus, oporteret unitates animae differre ab unitatibus numeralibus simpliciter; aliter enim, si non differet, esset numerus simpliciter animatus. Et si hoc, scilicet quod differat, cum ista differentia non posset esse nisi in habendo positionem et non habendo, erunt unitates animae unitates positionem habentes. Cum igitur unitates animae, eo quod positionem habentes, sint in corpore, erunt in eodem loco cum punctis ipsius corporis. Unitas enim ipsius animae cum sit indivisibilis, obtinebit locum puncti, cum similiter sit indivisibile. Et sicut unitas animae potest esse in eodem loco cum puncto corporis, similiter et infinitae, cum omnes sint indivisibiles, et ita unitates animae eaedem erunt cum punctis corporis; cum enim locus earum sit idem et indivisibilis, et ipsa erunt eadem et indivisibilia. Quare anima sive numerus qui est anima aut erunt puncta quae sunt in corpore aut ex ipsis punctis. Cum igitur in quolibet corpore sint puncta et etiam puncta infinita, in quolibet corpore erit anima, et ita omne corpus erit animatum — quod est primum inconveniens.

130. Ad secundum autem ducit ex eadem ratione cum dicit, “Amplius autem” [1.4.409a28]. Si enim anima aut sit puncta corporis aut ex ipsis, et puncta sint inseparabilia a linea, et linea a superficie, et superficies a corpore, anima inseparabilis erit a corpore. Et ita nihil morietur — quod est impossibile.

131. Et notandum quod habet Aristoteles hic pro inconvenienti animam esse inseparabilem a corpore.

132. De hoc etiam quod dicit in principio huius rationis, quod si unitas animae differt ab unitate numerali simplex, quod est in habendo positionem et non habendo, sciendum quod hoc verum est secundum illam opinionem. Quia enim vult illa opinio unitates animae esse motas, propterea si differant ab aliis unitatibus, hoc proprie erit in habendo positionem, cum habere positionem proprie conveniat rebus motis. Unitates tamen numerabiles ab invicem alio modo possunt differre, quarum differentia ad invicem non attenditur in substantia et radice sed solum penes replicationem et multiplicationem super eandem substantiam.

133. Consequenter cum dicit, “Accidit autem” [1.5.409a31], destruit opinionem praedictam ducendo ad inconvenientia cum opinionibus aliorum concomitantia. Ubi sic procedit: Primo dicit quod uno modo accidit simile inconveniens opinioni praedictae et opinioni ponentium animam esse corpus subtile. Alio autem modo accidit simile inconveniens illi opinioni et opinioni Democriti.

134. Secundo cum dicit, “Siquidem est” [1.5.409b2], hoc probat, et primo quod praedictae opinioni et opinioni ponentium animam corpus subtile accidit simile inconveniens. Si enim anima sit corpus subtile, ut vult illa opinio, et anima sit in omni parte corporis sensibilis secundum se totum, sequitur duo corpora esse in eodem loco, scilicet corpus cuius est anima et corpus subtile quod est anima. Similiter autem dicentibus animam esse numerum se ipsum moventem accidit esse multa puncta in loco unius puncti, quoniam unitates animae situm habentes, quae puncta sunt, et etiam puncta ipsius corporis, ut patet ex praehabitis. Et cum hoc accidit adhuc omne corpus esse animatum, ut praehabitum est, nisi ponamus quod numerus unitatum ex quibus est anima sit alius a numero punctorum quae sunt in corpore, et illud non videtur posse poni secundum illam opinionem.

135. De hoc quod habet pro inconvenienti duo corpora esse in eodem loco, scilicet quod corpus animatum et corpus subtile quod est anima, quamvis dici posset hoc esse possibile, cum unum sit spirituale, reliquum non — secundum etiam Augustinum⁴³ videtur hoc esse possibile, cum lux apud ipsum corpus sit, et possibile est lucem et aerem illuminatum esse in eodem loco — quamvis sic posset opinari, tamen sciendum quod est simpliciter impossibile duo corpora esse in eodem loco, nec est instantia de luce. Lux enim, quamvis natura corporea sit, ut vult Augustinus, corpus tamen in veritate non est; immo intentio et forma est corporis luminosi, unde ut volunt quidam, sicut intentio coloris in medio non est vere color, nec tamen est aliud a colore, similiter lux cum sit intentio corporis luminosi, nec est vere corpus nec aliud a corpore. Propter quod licet lux in eodem loco possit esse cum aere, non tamen sunt duo corpora in eodem loco. Hoc facit primo.

136. Secundo cum dicit, “Accidit quoque corpori” [1.5.409b7], ostendit secundum, scilicet quod praedictae opinioni et opinioni Democriti accidit simile inconveniens. Sicut enim secundum positionem Democriti corpora sphaerica inquantum moventur movent animal, similiter secundum opinionem istam unitates motae inquantum moventur movent corpus. Nihil enim differt atomos parvos moveri et motu suo movere corpus, ut dixit Democritus, et dicere unitates quascumque, maximas scilicet aut parvas aut unitates universaliter, moveri et motu suo movere corpus. Secundum enim utramque opinionem necesse est animal aut corpus moveri in eo quod unitates aut atomi moventur. Et intendit quod sicut accidit inconveniens Democrito ex sua positione, quod simile inconveniens accidit isti opinioni.

137. Consequenter cum dicit, “Complectentibus” [1.5.409b11-12], destruit opinionem praedictam quod definitio animae secundum ipsum data non convenit actionibus accidentibus animae sive passionibus eius, dicens quod inconveniens numerum et motum in unam definitionem animae coniungentibus accidit, et quod non solum inconveniens praedictum, scilicet quod per illam definitionem non possunt indicare substantiam animae, sed etiam accidit eis inconvenientia penes accidentia animae, quia scilicet illa definitio non est conveniens accidentibus animae — quod manifestum est, si aliquis per illam definitionem animae temptaverit reddere causas actionum et passionum animae. Non enim est possibile dicere quis numerus causet cognitionem, et quis sensum, et sic de aliis. Nec etiam adhuc volentibus fingere est hoc possibile, ut praedictum est — quod tamen oportet, cum diversarum rerum sint diversae causae et principia diversa, et necesse sit accidentia causari et distingui ad invicem. |B 30v|

[Pars 5]

1. “Tribus autem traditis” etc. [1.5.409b18-19]. In parte praecedenti destructae sunt opiniones considerantium de anima penes motum, ad quarum destructionem reducitur destructio opinionis ponentium animam esse corpus subtile sive sub eo contineri. In hac parte intendit destruere opiniones considerantium de anima penes cognitionem sive sensum, et procedit sic: Primo continuendo dicta dicendis dicit de quo in parte praecedente consideratum est, et de quo in hac parte considerandum est. Et in hoc dat intentionem huius partis, dicens quod cum tria sint secundum quae definitur anima apud illos — scilicet aut secundum motum, dicendo animam esse maxime motivam, scilicet aliorum, et movere se ipsam; aut secundum corpus subtile, dicendo animam esse corpus subtile sive illud quod minimum habet de corporeitate; aut secundum cognitionem, dicendo animam esse omnia cognoscentem et propter hoc esse ex elementis omnium — et in parte praecedente determinata sunt inconvenientia sequentia ex duobus modis prioribus, remanet nunc considerare de tertio, scilicet quomodo dicatur anima esse ex elementis ut cognoscat et sentiat ea quae sunt.

2. Et intelligendum quod opinio dicentium animam esse corpus subtile destructa est in destruendo animam esse motam aut in destruendo animam esse harmoniam sive commixtionem elementorum, ut vult Commentator,⁴⁴ propter quod supponit in parte praecedente consideratum esse de illa opinione, sicut de opinionibus considerantium de anima penes motum.

3. Secundo cum dicit, “Necessarium est autem accidere” [1.5.409b25], incipit considerare de opinionibus de anima penes cognitionem. Et quia sic considerantes de ipsa dixerunt eam esse ex elementis, quorum quidam posuerunt ita ipsam esse ex elementis quod non forma ipsorum, quidam autem dixerunt eam esse ex elementis et esse in ipsis sicut forma perfectiva ipsorum, propter hoc dividitur haec pars in duas, in quarum prima destruit opinionem primorum. Secundo, ut ibi, “Et si in toto” [411a7], destruit opinionem aliorum.

4. Prima pars adhuc dividitur in duas, in quarum prima destruit opinionem illorum simul. In secunda, ut ibi, “Inconveniens autem” [1.5.410a23], sigillatim et divisim disputat circa singulas partes illius opinionis.

5. Vel posset dici quod in prima parte disputat contra ipsam opinionem in se. In secunda parte contra radicem et fundamenta ipsius. Et non multum refert.

6. In prima parte dat duas rationes ad destructionem illius opinionis, scilicet quod anima quia omnia cognoscit, et non cognoscitur nisi simile a simili, propter hoc est ex elementis omnium. Et est prima ratio haec: Si simile non cognoscitur nisi a suo simili, et anima sit ex elementis, ut vult illa opinio, cum non omnia quae sunt sint elementa, immo multa sunt alia et quasi infinita composita ex elementis, non est possibile animam omnia cognoscere, quoniam compositum ex elementis non totaliter cognoscat, quoniam formam compositi non cognosceret, cum ipsa non sit elementum nec ex elementis, immo est super omnia elementa et est compositio propria vel proportio determinata uniuscuiusque compositi. Elementa enim non quocumquemodo composita et proportionata veniunt ad cuiuslibet constitutionem, sed compositione propria et proportione determinata unicuique composito — quod patet per Empedoclem dicentem duas partes de numero octo partium, ex quibus constare dixit ossa, terreas, quae assimulantur nigredini vel pallori. Quattuor autem ipsius ossis dixit esse igneas, quae assimulantur albedini propter suam claritatem. Duas autem partes residuas attribuebat aliis elementis. Et quia ponit quattuor partes ossis igneas, ideo dixit ossa facta esse alba, propter abundantiam albedinis et claritatis in ipsis. Patet igitur quod forma compositi non est elementum nec ex elementis, sed supra elementa compositio propria et proportio determinata qua unumquodque est hoc quod est. Quare non sufficit animam constare ex elementis solum ad hoc ut intelligat composita totaliter; immo oportet inesse ipsi animae proportiones determinatas et compositiones proprias ad hoc ut cognoscat composita totaliter, cum non cognoscatur simile nisi per simile suum. Et ita ad hoc quod cognoscat hominem, oportet formas ipsorum quibus sunt inesse ipsi animae; quare et homo et os in ipsa anima erunt — quod esse impossibile est manifestum. Nullus autem dubitat quod homo aut lapis aut huiusmodi res non sunt in anima; immo solum rationes sive intentiones rerum sunt in anima. Et ita cum huiusmodi impossibile sequatur ex praedicta opinione, relinquitur ipsam esse impossibilem.

7. Consequenter cum dicit, “Amplius autem” [1.5.410a13], secundam dat rationem ad idem. Et est: Cum ea quae sunt aut sint substantiae aut quantitates aut qualitates etc., si anima quia cognoscit omnia, sit ex elementis omnium, tunc est dubium utrum sit ex elementis tam substantiarum quam accidentium (si accidentia habuerint elementa propria praeter elementa substantiae) aut non, sed solum ex elementis substantiae, aut ex elementis accidentium solum. Non enim sunt principia communia et univoca substantiae et accidentium, ex quibus cum sit anima, possit omnia cognoscere. Oportet ergo aut ipsam esse ex principiis solius substantiae, et tunc, ut videtur, non cognoscet accidentia — et per hoc dat intelligere conversam huiusmodi, scilicet quod si fuerit ex principiis propriis accidentium, non cognoscet substantiam, cum ex hypothesi non cognoscatur nisi simili simile — aut si dicatur quod uniuscuiusque generis, scilicet tam praedicamenti substantiae quam aliorum, sunt principia propria, et animam constare ex ipsis, tunc anima secundum partem sui erit quantitas, et secundum aliam erit qualitas, secundum quam cognoscet qualitates, et sic de substantia et de aliis, cum principia non substantiae sint non-substantiae, et principia non quantitatis sunt non-quantitates, et sic de aliis, et ita nullum genus per principia alterius potest cognosci. Cum igitur hoc sit impossibile, et opinio ipsa erit impossibilis.

8. Consequenter cum dicit, “Dicentibus autem” [1.5.410a21-22], epilogat. Et patet. |B 31r|

9. “Inconveniens autem” [1.5.410a23]. Cum iam destruxit opinionem praedictam simul, hic sigillatim et divisim disputat contra unamquamque partem ipsius. Et supponit haec opinio tria, scilicet quod simile non cognoscitur nisi per simile; hoc est primum. Et propter hoc quod anima est ex elementis; hoc est secundum. Et hoc cum ipsa cognoscat entia; hoc est tertium. Unde secundum hoc dividitur haec pars in tres partes, in quarum prima disputat contra primum. In secunda, ibi, “Dubitabit autem aliquis” [410b10], contra secundum. In tertia, ibi, “Omnis autem ex eo” [410b16], contra tertium.

10. In prima parte dat quattuor rationes, quarum prima est ducendo ad impossibile ipsos ex sua positione sic: Si simile non cognoscitur nisi a suo simili, cum sentire et cognoscere et etiam intelligere sit aliquid pati, ut ipsi ponunt, tunc erit pati simile a simili — cuius oppositum posuerunt ipsi. Posuerunt enim nihil pati nisi a contrario.

11. Consequenter cum dicit, “Multas autem” [1.5.410a27], dat secundam rationem ad idem. Et est: In corporibus animalium ita est quod partes quae magis vicinantur terrae et in quibus terra maxime abundat, cuiusmodi sunt ossa, pili, nervi, et huiusmodi, nihil videntur cognoscere nec sentire; quare huiusmodi partes sibi similia non cognoscunt, ut terram, neque sentiunt. Immo videntur carere sensu, cum tamen universaliter esset verum simile cognosci a sibi simili, ut voluit illa opinio.

12. Consequenter cum dicit, “Amplius autem” etc. [1.5.410b2], dat tertiam rationem ad idem. Et est ducens ad hoc inconveniens, quod unumquodque principiorum ex quibus est anima, cum sit cognoscens secundum illam opinionem, plura erit ignorans quam cognoscens et intelligens. Cum enim non cognoscitur nisi simile a simili, tunc solum cognoscet per principium res unius naturae, quae scilicet sunt ex illo principio, et omnia alia ignorabit. Ex quo sequitur quod ipsa anima cuius substantia constat ex principiis plus ignorabit quam cognoscet.

13. Adhuc autem accidit proprium inconveniens Empedocli. Necesse enim habet secundum suam positionem suppositam ponere Deum insipientissimum omnium, cum solus Deus de numero sex elementorum quae posuit Empedocles tantum cognoscat quinque, scilicet quattuor elementa materialia et amiticiam, eo quod ex ipsis constituitur secundum ipsum. Litem autem non cognoscit, cum non constet ex lite, cum lis sit causa corruptionis. Mortalia autem omnia sex elementa cognoscunt, cum constent ex omnibus, et simile secundum ipsum cognoscat suum simile. Et ita insipientior Deus quam mortalia — quod est inconveniens.

14. Et intelligit, ut vult Commentator,⁴⁵ Empedocles per Deum [quem] voluit esse compositum ex quattuor elementis orbem caelestem. “Opinatur enim orbes esse deos et compositos ex quattuor elementis et ex amicitia,” et propter hoc putabat Empedocles orbes esse immortales, cum sola lis sit causa corruptionis.

15. Consequenter cum dicit, “Omnino autem propter quam causam” [1.5.410b7], dat quartam rationem ad idem. Et est: Si simile cognoscit sibi simile, tunc cum anima constet ex elementis secundum illam opinionem, et omne quod est secundum illam opinionem aut est elementum aut ex elementis, omne quod est aliquid cognoscet, quoniam unum, si fuerit ex uno, aut plura, si fuerit ex pluribus. Et ita omne quod est animatum erit — quod est impossibile.

16. Consequenter cum dicit, “Dubitabit autem aliquis” [1.5.410b10], opponit contra secundam partem praedictae opinionis, quae est animam esse ex elementis, sic: Cum elementa sint contraria ad invicem, et sic de se nata ad invicem, cum ipsa proportionentur materiae, oportet aliquid esse congregans et uniens ipsa elementa ad invicem, quod quidem dignius est et nobilius ipsis elementis. Sed in animato nihil est melius et nobilius anima, et maxime intellectiva anima; praecedit enim elementa causalitate et nobilitate, licet elementa praecedant ipsam tempore. Quare anima ex elementis non erit, sed magis erit continens et congregans ipsa elementa tamquam finis eorum et perfectio inquantum sunt in animato.

17. Consequenter cum dicit, “Omnes autem ex eo” [1.5.410b16], opponit contra partem tertiam praedictae opinionis, quae est [quod] cum anima cognoscat res, constat ex elementis earum. Et habet haec pars duas, in quarum prima disputat contra hanc per illud quod est commune isti opinioni et opinioni praedestructae, scilicet opinioni considerantium de anima penes motum. In secunda, ibi, “Hoc autem latuit” [411a1-2], disputat contra istam opinionem per illud quod est proprium huic opinioni.

18. In quarum prima sic procedit: Primo dicit quod universaliter omnes considerantes de anima, sive penes cognitionem sive penes motum, non locuti sunt de anima universaliter sed particulariter — quod tamen facere non debent.

19. Secundo cum dicit, “Neque enim” etc. [1.5.410b18], hoc probat. Et primo quod considerantes de anima penes motum non loquuntur de anima universaliter, et hoc quia multa sunt animata, etiam anima sensitiva, quae non moventur secundum locum. Immo manent immota localiter, ut sunt quaedam animalia marina, ut spongia maris, ostrea, et huiusmodi, cum tamen proprium sit animae hoc motu movere corpus.

20. Secundo cum dicit, “Similiter autem” [1.5.410b21], ostendit quod considerantes de anima penes cognitionem et sensum non loquuntur de omni anima, et hoc quia plura sunt animata, ut plantae, quae sic non moventur secundum locum, similiter nec movent se aut cognoscunt. Multa etiam sunt animalia quae carent cognitione, ad minus intellectiva. Unde patet quod sic adhuc considerantes de anima non considerant de anima universaliter.

21. Adhuc quamvis concedatur eis omne animal esse intelligens, et ita intellectum esse idem et sensum, adhuc considerantes de anima penes cognitionem et sensum non considerant de anima universaliter considerantes de anima penes motum, cum alia sit natura cognitionis et motus. Immo considerant ipsi de anima sicut Orpheus in suis carminibus, qui dixit ipsam ingredi corpus ex toto aere continente per respirationem. Ipse enim non locutus est de omni anima, quoniam non de anima plantarum, cum plantae non respirent, eo quod non habent anhelitum, quamvis habeant animam. Nec etiam locutus est de anima omnis animalis, cum non omnia animalia respirent, quia carentia sanguine non. “Anhelans enim et respirans est animal ambulans et sanguinem habens,” ut vult Commentator,⁴⁶ ut dictum est III De animalibus.⁴⁷

22. Consequenter cum dicit, “Hoc autem latuit” etc. [1.5.411a1-2], disputat contra tertiam partem praedictae opinionis per illud quod est proprium isti opinioni sic: Licet concedatur animam omnia cognoscere, non tamen necesse habuerunt ponere ipsam constare ex omnium elementis neque ex omnibus elementis. Immo si ponatur esse ex elementis quae sunt habitus et forma, sufficiens erit ad cognoscendum reliqua elementa illis contraria, quae sunt quasi privationes respectu istorum. Altera enim pars contrarietatis, quae scilicet est habitus, sufficiens est ad cognoscendum et iudicandum de ipsa et suo opposito, sicut nos videmus et iudicamus per rectum ipsum et obliquum. Rectum enim est iudex sui et obliqui; per obliquum enim neque cognoscimus obliquum neque rectum. Cuius causa est secundum Commentatorem⁴⁸ quod “non debemus iudicare hoc nisi per contrarium quod est primum.” |B 31v|

23. “Et si in toto quidem” etc. [1.5.411a7]. In hac parte ponit opinionem ponentium animam esse in elementis tamquam formam perfectivam ipsorum. Ubi sic procedit: Primo dicit quod licet quidam posuerunt animam esse mixtam ex omnibus elementis, aliqui tamen, ut Melissus et sui, dixerunt ipsam esse in elementis tamquam formam perfectivam ipsorum. Et in hoc dedit ipsam opinionem.

24. Secundo cum dicit, “Hoc autem habent” etc. [1.5.411a9], destuit ipsam. Et dividitur illa pars in duas, in quarum prima destruit illam opinionem in se. In secunda, ibi, “Opinari autem” [411a16], destruit rationem ducentem ad hanc opinionem.

25. Quam opinionem destruit sic: Si anima sit forma perfectiva elementorum, ut posuit Melissus, tunc dubium est propter quid anima non facit ipsa elementa esse animalia sicut facit mixta animalia sive animata, cum est ipsorum perfectio. Et videtur quod magis hoc debeat facere in elementis quam in mixtis, et hoc quia si anima esset in elementis, esset melior et nobilior quam in mixtis. In elementis enim esset incorruptibilis, cum ipsa sint incorruptibilia secundum se tota; in mixtis autem esset corruptibilis, cum ipsa corruptibilia sint. Utrobique ergo accidit inconveniens, scilicet dicere elementa esse animalia, et etiam dicere ipsa habere animam nobiliorem quam mixta et non esse animalia. Inconveniens enim est dicere ipsa esse animalia, cum nec sentiant nec comprehendant; inconveniens etiam dicere ipsa non esse animalia, cum sint animata meliori anima et nobiliori quam sint animalia. Nulla enim videtur ratio quare habeant meliorem et nobiliorem nisi ipsa anima posset facere ea animalia.

26. Consequenter cum dicit, “Opinari” [1.5.411a16], destruit rationem ducentem ad hanc opinionem. Ubi sic procedit: Primo ponit illam rationem. Et est quod Melissus et sui opinantur nihil esse animal aut animatum nisi quia aliqua pars aeris sit animata cum ipso. Quod putabant quia videbant aerem esse necessarium ad respirationem in pluribus animalibus ad salutem, sine quo non viverent, propter quod putabant aliquam partem aeris esse animatam. Quare cum eadem sit natura partis et totius in recipiendo animam, ponebant totum aera esse animatum, et eadem ratione posuerunt reliqua elementa habere animam. Hoc facit primo.

27. Secundo cum dicit, “Si autem aer” [1.5.411a20], destruit illam rationem sic: Si totus aer est animatus, et etiam pars aeris est animata secundum eos, cum eadem sit natura totius et partis, erit eadem natura animae totius et animae partis — cuius oppositum posuerunt ipsi. Posuerunt enim animam totius esse incorruptibilem, sicut et aer secundum se totum est incorruptibilis; animam autem partis corruptibilem posuerunt, sicut et ipsa corruptibilis est. Sicut igitur non concedunt ipsi, quamvis eadem sit natura totius et partis, animam totius et animam partis esse eiusdem naturae, similiter nec est concedendum eis in sua ratione (licet etiam pars aeris esset animata — quod tamen falsum est) [quod] totus aer esset animatus, unde videntur ipsi in sua ratione sibi ipsis esse contrarii.

28. Consequenter cum dicit, “Manifestum igitur” [1.5.411a24], epilogat principaliter intenta fere a principio huius libri. Et patet.

29. In hoc terminatur illa pars in qua determinat de opinionibus aliorum circa totam animam. |B 32r|

[Pars 6]

1. “Quoniam autem cognoscere” [1.5.411a26-27]. In hac parte intendit de opinionibus aliorum circa partes animae, et consistit sua determinatio in prosecutione cuiusdam quaestionis. Ubi sic procedit: Primo movet ipsam quaestionem. Et est: Cum anima diversas habeat actiones et passiones genere, quoniam, ut vult Commentator,⁴⁹ quinque, quarum una est scire sive intelligere vel distinguere, secunda est sentire, tertia est desiderare et velle, quarta movere secundum locum, quinta augeri aut diminui et nutriri (sic diversificat eas Commentator) — cum ita sit, quaestio est utrum omnes illae attribuantur animae secundum se totam, scilicet ita quod secundum se totam intelligat, et secundum se totam sentiat, et sic de aliis, an secundum diversas partes sui in diversis membris exsistentes diversas faciat operationes, ut scilicet secundum unam partem sui in uno membro exsistentem intelligat, et secundum aliam in alio membro exsistentem sentiat, et sic de aliis.

2. Adhuc quaeritur ulterius: Si secundum diversas partes sui in diversis membris exsistentes diversas faciat operationes, tunc est quaestio adhuc utrum ab una illarum partium tantum insit vita animali, aut a pluribus, aut ab omnibus. Hoc est quaerere utrum quaelibet pars animae vivificat suum membrum in quo est aut non.

3. Ista tamen quaestio principalis secundum quosdam aliter intelligitur, ita scilicet ut intendat Aristoteles quaerere utrum anima, cum sit una et eadem secundum substantiam et radicem, habeat operationes diversas, an diversificatur substantia, ita quod substantia vegetativae sit alia a substantia sensitivae, et substantia sensitivae alia a substantia intellectivae, sicut operationes diversae sunt. Ista tamen quaestio nec per nostram translationem nec per aliam videtur praetendi.

4. Consequenter cum dicit, “Dicunt autem quidam” [1.5.411b5], prosequitur primam duarum quaestionum primo tactarum. Secundam autem non prosequitur, quia fundatur supra falsam partem primae quantum ad ipsum. In prosequendo autem primam quaestionem sic procedit: Primo dat opinionem aliorum circa ipsam. Secundo cum dicit, “Quid igitur” [1.5.411b6], destruit opinionem aliorum circa ipsam, ex cuius destructione relinquit opinionem suam.

5. Dat igitur aliorum opinionem, scilicet Platonis et suorum, ad dictam quaestionem. Et intendit quod secundum eos anima est divisibilis essentialiter secundum divisionem membrorum in corpore, scilicet ita quod secundum unam partem sui in uno membro exsistentem intelligit, secundum aliam in alio membro exsistentem sentit, et sic de aliis. Opinatur enim Plato quod pars intellectiva animae est in cerebro tantum, pars autem desiderans in corde, et pars nutriens in hepate tantum.

6. Consequenter cum dicit, “Quid igitur” [1.5.411b6], destruit istam opinionem, ad quam destruendam ponit tres rationes, quarum prima est: Si anima secundum partes diversas sui in diversis corporibus facit operationes diversas (quod est hypothesis), cum in unoquoque individuo sit tantum anima una quod sumitur a corpore, tunc quaerendum est a Platone quid est uniens et continens sive continuans diversas partes animae in animato. Non enim potest dicere quod corpus contineat ipsas; anima enim magis continet corpus quam corpus contineat animam, quod patet per hoc quod anima cum egreditur a corpore, statim marcessit et dividit corpus. Cum igitur continens partes animae sit aliud a corpore, illud continens maxime erit anima. De illa tunc anima similiter est quaerendum ut prius, utrum dividatur secundum partes diversas, an in diversis membris exsistentes insit indivisa [secundum subiectum. Si autem sit indivisa,]⁵⁰ tunc in principio eadem ratione ponendum est animam esse indivisam secundum subiectum, et sic habetur propositum, et hoc cum in uno individuo sit tantum anima una. Si autem divisa fuerit modo praedicto, tunc adhuc de anima continente et uniente partes eius quaerendum est ut prius, et sic erit processus in infinitum — quod est inconveniens. Quare necesse est stare in principio et concedere animam omnino indivisam esse secundum substantiam modo praedicto.

7. Consequenter cum dicit, “Dubitabit autem aliquis” [1.5.411b14], dat secundam rationem ad idem. Et est: Si tota anima continet et perficit totum corpus, tunc si fuerit divisa secundum partes modo praedicto, quaelibet pars ipsius continebit et perficiet aliquam partem corporis. Hoc autem est impossibile; nulla enim est pars corporis quam contineat aut perficiat pars animae intellectiva, nec etiam volenti fingere talem partem est possibile, quia si sic esset, intellectus secundum suam substantiam esset corruptibilis sicut et formae materiales aliquod membrum perficientes. Impossibile est ergo animam praedicto modo divisam esse.

8. Consequenter cum dicit, “Videntur autem plantae” [1.5.411b19], dat tertiam rationem. Et est: In plantis et in quibusdam animalibus ita est quod partes divisae a toto videntur vivere et habere animam eandem specie quam habuit totum, licet non numero, et etiam videntur ei inesse omnes operationes ipsius animae per aliquod tempus, quoniam sentit et movetur per locum per aliquod tempus. Hoc autem non esset possibile si anima esset divisa in toto per partes diversas in diversis membris exsistentes. Immo si sic esset, tunc illa pars in qua esset sentire si abscinderetur totum, sentiret et non moveretur secundum locum, nec alia operatio animae ei conveniret, et similiter illa para in qua in toto fuit virtus motiva secundum locum post abscisionem tantum moveretur secundum locum, et non conveniret ei alia operatio animae. Cum igitur omnes operationes insint parti decisae, cum etiam sit eadem anima specie partis et totius, licet non numero, manifestum est quod prius in toto non fuit divisa modo praedicto. In omni parte sunt omnes actiones ipsius animae.

9. Quia etiam putaret aliquis partes divisas non esse animatas aut habere animam, cum non perficiantur ab ipsa, subiungit cum dicit, “Si autem non perficiunt” [1.5.411b22-23], quod non est inconveniens dicere singulas partes habere animam totam, quamvis illa anima non perficiat animatum, et hoc quia huiusmodi partes non habent instrumenta quibus salvetur earum natura. Habent tamen omnes operationes animae per aliquod tempus et etiam animam totam, quae quidem eadem specie est in omnibus, licet non numero.

10. Et intelligendum quod cum dicit totum et partes divisas habere animam similem in specie, illa similitudo est solum exsistentium in potentia et non in actu. Cum enim totum est in actu, tunc sunt partes solum in potentia; cum autem totum dividitur, non amplius manet totum, et tunc solum partes in actu, totum autem in potentia.

11. Consequenter cum dicit, “Videtur autem et in plantis” [1.5.411b27-28], addit quandam partem incidentem iuxta ultimam rationem. Quia enim illa ratio non probat nisi supponendo plantam habere animam, propter hoc intendit illud probare, scilicet quod plantae habent animam, sic: Plantae et animalia communicant in principio vitae, quod est potentia vegetativa, sine qua non manet virtus sensitiva. Haec autem sine sensitiva bene potest esse. Cum igitur haec potentia vegetativa, quae est principium et radix vitae, sit in plantis, manifestum est animam aliquam esse in plantis, scilicet vegetativam.

12. Et in hoc completur ille primus liber, in quo determinat de anima secundum opiniones aliorum.

13. Cum iam manifestum sit secundum intentionem Aristotelis in hac ultima parte quod anima est indivisa secundum situm et secundum subiectum, et non videtur esse determinatum ab ipso utrum sit indivisa secundum substantiam, propter hoc circa hoc est dubitandum. Et est quaestio utrum in anima hominis sit eadem substantia intellectivae, sensitivae, vegetativae, an sint substantiae diversae.

14. Et quod sit una et eadem substantia videtur, quia unius una est perfectio. Quare cum homo sit unum, anima, quae est perfectio eius, ut videtur, secundum suam substantiam una erit.

15. Tum quia ex duobus in actu non fit unum in actu, unde anima hominis cum sit una, necesse est uniuscuiusque individui esse tantum unam animam. Videtur quod substantia eius sit una et non alia et alia.

16. Adhuc si essent substantiae diversae, qualiter sunt simul in una anima non videtur posse dici.

17. Adhuc si sint substantiae diversae, quaeritur quid unit eas in anima una. Corpus non; immo magis e converso. Si autem anima sit uniens, quaero utrum illa anima sit indivisa secundum substantiam aut non. Si sic, habeo propositum. Si non, tunc quaero quid sit uniens eam, et sic in infinitum. Ergo oportet, ut videtur, in principio stare et concedere animam esse indivisam secundum substantiam.

18. Adhuc videtur quod anima intellectiva in homine sit perficiens ipsam animam sensitivam, et sensitiva vegetativam, sicut forma quae est differentia perficit et complet formam generis. Cum igitur eadem sit substantia generis et differentiae, non differens nisi sicut completum et incompletum, videtur quod eadem sit substantia animae intellectivae, sensitivae, et vegetativae, solum differens secundum completionem et incompletionem.

19. Oppositum huius videtur. Tum quia substantia animae intellectivae incorruptibilis est, substantia autem vegetativae et sensitivae corruptibilis. Vult enim Aristoteles in hoc primo quod omnes virtutes animae praeter intellectivam et secundum substantiam et secundum operationem sint corruptibiles. Virtus tamen intellectiva etsi corruptibilis sit secundum operationem, secundum vero substantiam est incorruptibilis. Cum igitur non sit eadem substantia simul et semel corruptibilis et incorruptibilis, non erit eadem substantia animae intellectivae et aliarum, quia anima intellectiva divinum quiddam est creata, penitus ab extrinseco adveniens secundum Aristotelem, vegetativa autem et sensitiva ab intrinseco et eductae de principiis.

20. Adhuc ut vult Aristoteles in libro De animalibus,⁵¹ cum semine sive cum spermate deciso est potentia formans et figurans membra intrinsecus, quod patet per hoc quod primo disponit membra in medio sive in profundo, quae quidem potentia postea fit actus sive forma, et est anima vegetativa. Haec autem anima et natura et tempore prius est in semine quam infundatur ibi anima intellectiva. Adhuc autem in eodem semine prius est operatio animae sensitivae quam infundatur anima intellectiva. Sicut enim prius est animal quam sit equus, similiter natura et tempore prius sentit quam intelligat. Quare patet quod substantia animae intellectivae alia est a substantia vegetativae et sensitivae.

21. Adhuc si anima est ultimum propter quod est natura, cum ultimum in quod potest natura sit anima vegetativa et sensitiva — has enim de principiis materiae potest educere, intellectivam autem non — erit intellectiva ab aliquo alio quam a natura. Et si hoc, cum creator animae intellectivae non solum creat eam secundum suas operationes sed etiam secundum suam substantiam, erit substantia eius alia a substantiis aliarum.

22. Et potest dici ad hoc quod hoc verum est, et quod rationes ad hoc procedunt, sicut volunt quidam, quamvis velit Augustinus,⁵² ut videtur, et etiam plures alii quod non sint diversae.

23. Volunt enim quidam quod eadem est substantia intellectivae, vegetativae, sensitivae in homine, eadem, dico, essentia, differens solum secundum esse et inclinationem ad opus, sicut calor idem exsistens in substantia diversificatur secundum has differentias, constrictivum et dissolutivum, in comparatione ad materias diversas. Verumtamen dum illa substantia est sub actu vegetativae et sensitivae, habet esse incompletum, sub actu autem intellectivae esse completum. Separatur etiam substantia ab esse sensitivae et vegetativae, ab esse intellectivae autem non.

24. Sed qualiter possint respondere cum effectu ad rationes in oppositum et ad plures alias forte fortiores, non videtur manifestum.

25. Propter quod, ut dictum est, volunt quidam quod substantia animae |B 32v| intellectivae in homine sit alia a substantia vegetativae et sensitivae. Illae autem substantiae diversae sunt una anima et una perfectio, sicut patet quod in radio solis et ignis sunt splendor et calor, quae diversa sunt secundum substantiam, et tamen est radius unus.

26. Unde potest dici ad obiecta in contrarium quod istae substantiae, licet sint diversae substantiae, sunt tamen una anima et perfectio una. Et sic patet primum.

27. Responsio ad secundum patebit post.

28. Ad tertium potest dici quod simul sunt, sed sunt substantiae diversae, sicut duo lumina duarum candelarum simul sunt in aere. Et quod sint ibi duo lumina patet per hoc quod corpus positum inter duas candelas respectu utriusque reddit umbram.

29. Vel potest dici, et forte convenientius, sicut in exemplo proposito, quod simul sunt sicut calor et splendor simul in uno radio.

30. Ad quartum potest dici quod se ipsis uniuntur et non indigent alio uniente, sicut forma et materia. Est enim anima intellectiva actus et perfectio aliquo modo sensitivae, et sensitiva vegetativae. Illud enim quod prius est inter animas est potentia respectu posterioris et aliquo modo perfectibile ab ipso. Et quod virtus sensitiva sit in potentia respectu intellectivae patet per hoc quod imaginatio, quae est ultima virtus sensitiva, perfectior est et magis determinata in homine quam in aliis animalibus — quod non esset nisi esset in potentia respectu formae nobilioris et modo aliquo perfectibilis ab ipsa. Ex hoc etiam potest haberi propter quid non est intellectiva unibilis virtuti sensitivae in aliis animalibus ab homine, quia virtus sensitiva in ipsis nullam habet potentiam ad receptionem intellectus vel habilitatem.

31. Per hoc respondeo ad secundum obiectum. Ex duobus enim exsistentibus in actu quorum neutrum est in potentia ad alterum aliquo modo non fit unum in actu.

32. Ad ultimum potest dici quod non similiter se habet virtus intellectiva ad alias sicut differentia completiva se habet ad genus. Differentia enim nihil dat adveniens ab extrinseco, sed solum actualitatem et perfectionem eiusdem quod prius fuit imperfectum.

33. De hoc autem quod sequitur, quod plantae divisae et etiam quaedam animalia videntur vivere et habere eandem animam specie quam habuit totum, est dubium utrum hoc fiat per divisionem animae, aut fiat per eductionem de anima in potentia ad animam in actu.

34. Et videtur quod non per eductionem eius quod prius non fuit, quia nec per generationem nec per creationem. [Non per creationem,]⁵³ cum solum animae intellectivae debeatur creatio. Nec per generationem, quia in illa decisione magis est corruptio quam generatio.

35. Nec per divisionem animae, cum tam divisio per se quam per accidens debeatur quanto, et anima nec per se nec per accidens est quanta.

36. Et potest dici quod animae partium diversarum egrediuntur in esse per divisionem animae totius per accidens, quae quidem est divisibilis uno modo; est enim dicere divisionem fieri proprie et communiter. Proprie cum ex uno fiunt duo aut plura, sicut linea dividitur in duas medietates. Communiter cum non ex uno fiunt duo, sed unum fit duo aut plura, et hoc modo dicitur anima totius dividi cum dividuntur partes; est enim anima una totius numero quae per divisionem partium fit et sunt plures animae numero, licet una secundum speciem. Cuius exemplum satis conveniens potest esse de divisione puncti; signetur enim punctum in medio lineae et vocetur A. A punctus, dum linea est una et continua, est idem punctus numero in duabus lineis; est enim terminus utriusque lineae. Divisione autem facta secundum A, iam fit A duo puncta diversa secundum numerum omnino. Similiter cum anima est una numero in uno corpore manente indiviso, ipsa est in qualibet parte tota, ens tamen una numero, in qualibet parte, dico, habente continuationem ad unum membrum, in quo principaliter exercet anima suam virtutem, mediante quo exercet suam virtutem totaliter in aliis partibus. Cum autem fit divisio alicuius partis a toto, fit illa anima duae aut plures secundum numerum, partes diversas distinctas animantes.

37. Istud tamen non est verum in omnibus animalibus, sed in quibusdam et in plantis. Quaedam enim animalia habent membrum principale in quo fundatur anima et primo exercet suas virtutes per totum corpus secundum longitudinem extensam, et in quacumque parte talis animalis decisa, si maneat virtus istius membri principalis secundum eandem figuram secundum quam fuit in toto, remanet anima virtute illius partis, animans et vivificans totum decisum — cuiusmodi animalia sunt anguillae et serpentes, unde si anguilla descindatur ex transverso, quia in utraque parte de membro principali quod sufficit ad exsistentiam animae per aliquod tempus et secundum eandem figuram, scilicet secundum longitudinem, secundum quam fuit in toto, vivit utraque pars post decisionem. In quibusdam autem animalibus non sic est; immo membrum principale in eis non est extensum nisi per unam partem corporis, est etiam figurae circularis fere — cuiusmodi est cor, unde si tale animal dividatur, aut non remanebit aliquid illius membri principalis in utraque parte, aut si remaneat, non erit eiusdem figurae, cum circulus non dividatur in circulos; quare anima in talibus partibus non potest salvari nec suam virtutem exercere.

38. Si autem quaeratur de partibus anguillae decisis utrum sint animalia aut non, et si sint, sub qua specie animalis continentur, cum omne quod est in genere sub aliqua specie habeat contineri:

39. Potest dici quod sunt animalia, quod manifestum est eo quod sentiunt et moventur secundum locum. Et in qua specie potest dici secundum logicum quod in eadem specie in qua continebatur suum totum. Differt tamen a suo toto eo quod totum fuit perfectum in sui specie, decisum autem est imperfectum, et logici proprie non est distinguere inter perfectum et imperfectum; quare sub eadem specie habet ipsa ponere. Metaphysicus forte non sic diceret; immo concederet animalia decisa non esse contenta sub aliqua specie, eo quod imperfecta sunt, et tamen diceret esse in aliquo genere, sicut imperfectum est in genere. Nec concederet quod licet sint in genere, quod propter hoc contineantur sub aliqua specie; genus enim incompletionem dicit, species autem completionem, unde licet aliquo modo possint incompleta poni in genere, non tamen habent poni in specie.

40. Explicit sententia supra primum De anima.