De Anima Structure

Sententia cum quaestionibus in libros De anima
Divisio textus

Richard Rufus of Cornwall

1 - (INCIPIT PRIMUS LIBER) Prooemialis

1 - Prior

1 - Esse

1 - Dat intentionem suam quoad illud de quo et ad quid

1 - Dat intentionem suam in communi

Bonorum et honorabilium notitiam opinantes, magis | autem alteram altera que est secundum certitudinem aut ex eo quod meliorum que | et mirabiliorum, propter utraque hec anime | historiam rationabiliter utique in primis ponamus. Videtur autem et [5] ad veritatem omnem cognitio ipsius maxime proficere, | maxime autem ad naturam: est enim tamquam principium | animalium.

2 - Specificat magis intentionem suam

1 - Esse

Inquirimus autem considerare et cognoscere naturam que | ipsius et substantiam, postea quecumque accidunt circa ipsam. | Quorum alia quidem proprie passiones anime esse videntur, alia autem communes, [402a10] ex eo quod illa et animalibus inest.

2 - Bene esse

Omnino autem et penitus | difficillimorum est accipere aliquam fidem de ipsa. Cum enim | sit et communis questio multis aliis - dico autem: ea que est circa | substantiam, et ea que est quid est -, fortassis utique alicui videbitur una quedam esse | scientia de omnibus de quibus volumus cognoscere substantiam, [15] sicut est et que secundum accidens sunt propriorum, demonstrationem. | Quare querendum est si sit secundum scientiam istam. Si autem non est una | quedam et communis scientia de eo quod quid est, amplius difficilius | fit hoc negotiari. Oportebit enim accipere circa unumquodque | quis modus sit. Si autem manifestum sit utrum quedam demonstratio [402a20] sit aut divisio aut aliqua alia scientia - quoniam multas | dubitationes habet et errores: ex quibus oportet querere? Alia enim | aliorum principia sunt, sicut numerorum et planorum.

2 - Dat qualiter de his sive quoad modum procedendi

1 - Dat divisiones duas ad invicem ordinatas

Primum autem | fortassis necessarium est dividere in quo generum et quid sit, dico | autem utrum hoc aliquid et substantia sit aut qualitas aut quantitas aut et quoddam [25] aliud divisorum predicamentorum; adhuc autem utrum eorum que sunt [402b1] potentia, aut magis entelecheia, id est perfectio vel actus quidam sit. Differt enim non utique parum.

2 - Dat divisiones duas non ordinatas ad invicem

1 - Dat divisiones ipsas

Considerandum autem est et si partibilis aut inpartibilis, et utrum | sit similis speciei omnis anima aut non; si autem non est similis speciei, utrum | specie differens aut genere sit.

2 - (NO LEMMA - division reconstructed from context) Prosequitur divisiones ipsas

1 - Secunda divisio

Nunc quidem enim dicentes et querentes | de anima, de humana solum videntur intendere. Verendum autem est quatenus non lateat utrum una ratio [5] ipsius sit aut, sicut animalis est, secundum unumquodque altera, ut | equi, canis, hominis, dei, animal autem universale aut etiam nichil | est aut posterius; similiter autem et si aliquod commune aliud predicetur.

2 - Prima divisio

1 - Principalis

Amplius autem, si non multe sunt anime sed partes, utrum oportet [402b10] querere prius totam animam aut partes. Difficile autem est et | harum determinare quales apte nate sint altere adinvicem esse, et utrum | partes congruit querere prius aut opera ipsarum, ut | intelligere aut intellectum et sentiri aut sensibile; similiter | autem et in aliis. Si autem opera prius, iterum utique [15] dubitabit aliquis si opposita prius his querenda sunt, ut sensibile sentitivo, intelligibile intellectivo.

2 - Incidens

Videtur autem | non solum quod quid est cognoscere utile esse ad cognoscendum | causas accidentium substantiis - sicut in | mathematicis quid rectum et quid oblicum et quid linea et quid planum [402a20] ad cognoscendum quot rectis trianguli anguli sunt | equales - sed e converso accidentia conferunt | magnam partem ad cognoscendum quod quid est. Cum enim habeamus | tradere secundum fantasiam, id est imaginationem, de accidentibus, | aut omnibus aut pluribus, tunc et de substantia [25] habebimus aliquid dicere specialiter. Omnis enim demonstrationis principium est quod | quid est; quare, secundum quascumque diffinitionum non contingit accidentia [403a1] cognoscere, sed neque coniectari de ipsis facile, | manifestum est quod dialectice dicantur et vane omnes. |

2 - Bene esse

1 - Principalis

1 - Probat praemissam

1 - Probat

1 - Proponit quod intendit per modum dubitationis

Dubitationes autem habent et passiones anime, utrum sint omnes | communes et habentis, aut sit aliqua et anime propria ipsius. [5] Hoc enim accipere quidem necessarium est, non autem leve. Videtur | autem pluribus nichil sine corpore pati neque | facere, ut irasci, confidere, desiderare, omnino sentire. |* Maxime autem videtur proprium intelligere. Si autem est et hoc fantasia | quedam aut non est sine fantasia, non continget utique neque hoc sine [403a10] corpore esse. Si quidem igitur est aliquid anime operum aut | passionum propria, continget utique ipsam separari. Si vero nulla | est propria ipsius, non erit separabilis, sed sicut | recto in quantum est rectum multa accidunt, ut tangere aeneam | speram secundum punctum, non tamen tanget hoc separatum [15] rectum. Inseparabile enim est, siquidem semper cum corpore quodam | est.

2 - Determinat illam dubitationem sive probat dictae rationis praemissam

Videntur autem et anime passiones omnes esse cum | corpore: desiderium, mansuetudo, timor, misericordia, confidentia, adhuc | gaudium, amare et odire. Simul enim cum his patitur | aliquid corpus. Indicat autem hoc aliquando quidem a duris et manifestis [403a20] passionibus concidentibus nichil provocari aut timere; | aliquando autem a parvis et infirmis moveri, si | irascitur corpus, et sic se habet sicut cum irascatur. Adhuc | autem magis manifestum est hoc: nullo enim terrore inminente | in passionibus fiunt timentis. Si autem sic [25] se habent, manifestum est quod passiones rationes in materia sunt.

2 - (NO LEMMA - division reconstructed from context) Concludit

Quare huiusmodi sunt | termini, ut: irasci est motus huiusmodi corporis aut | partis aut potentie ab hoc propter hoc.

2 - (Iterum) Concludit

Et propter hec igitur | phisici est considerare de anima aut omni aut huiusmodi.

2 - Incidens

1 - Principalis

Differenter autem diffiniet phisicus que et dialecticus [403a30] unumquodque ipsorum, ut ira quid est. Hic quidem enim appetitum contrarii doloris | aut aliquid huiusmodi, ille autem accensum circa cor sanguinis [403b1] aut caloris. Horum autem alius quidem materiam reddit, alius vero | speciem et rationem. Hic quidem enim ratio, hic vero rei est. | Necesse autem esse hanc in materia huiusmodi, si erit. Sicut domus ratio | quidem huiusmodi erit: cooperimentum prohibens corruptionis a [5] ventis et imbribus et caumatibus; alia autem dicit lapides et | lateres et ligna; altera vero, in his speciem propter hec quidem. | Quis igitur phisicus horum? Utrum qui est circa materiam, rationem | autem ignorans, aut qui circa rationem solum, aut magis qui est ex | utrisque? Illorum autem aliquis uterque est; aut non est aliquis circa [403b10] passiones materiei non separabiles, neque in quantum separabiles sunt,

2 - Incidens

sed | phisicus circa omnia est quecumque phisici corporis et huiusmodi | materiei opera et passiones sunt. Quecumque autem non sunt huiusmodi, alius est; | et de quibusdam quidem artifex est, si contingat, ut instructor aut | medicus; non autem separabilium, sed in quantum non huiusmodi corporis [15] passiones sunt et ex remotione, mathematicus est; secundum autem quod sunt separabiles, | primus philosophus. Sed redeundum est unde ratio est. | Dicebamus autem quod passiones anime non separabiles sunt a phisica | materia animalium, si vero huiusmodi sunt, desiderium et timor, | et non sicut linea et planum. [403b20]

2 - Posterior

Intendentes autem de anima necesse est simul dubitare | de quibus bene dubitare oportet, accedentes priorum | opinionem comprehendere quicumque aliquid de ipsa contulerunt, | ut bene quidem dicta accipiamus; si vero aliquid non bene, | hoc vereamur.

2 - Exsecutiva

1 - De anima secundum opiniones antiquorum sive manifestando mentientes circa animam

1 - Circa substantiam animae

1 - Ponit opiniones antiquorum

1 - Dat opiniones in diversitatibus suis

1 - Motus

1 - Democritus et Leucippus

1 - Democritus

1 - Ponit opinionem Democriti et rationem eius

Principium autem questionis est apponere [25] que maxime videntur inesse ipsi secundum naturam. Animatum | igitur ab inanimato duobus maxime differre videtur: motu que | et sentire. Accepimus autem et a progenitoribus | fere duo hec de anima. Dicunt enim quidam | et maxime et primo animam esse id quod est movens. Existimantes autem [403b30] quod non movetur, ipsum non contingere movere alterum, eorum que moventur | aliquid animam arbitrabantur esse. Unde Democritus quidem [404a1] ignem quendam et calorem dicit ipsam esse. Infinitis enim existentibus | figuris et athomis, que sunt specie rotunda ignem et animam dicit - ut | in aere que vocantur decisiones, que videntur | per portas in radiis - quarum omne semen elementa [5] dicit totius nature. Similiter autem et Leucippus. Horum | autem specie rotunda animam, propter id quod maxime per omne possunt | penetrare huiusmodi rismi, id est figure, et movere reliqua, | cum moveantur et ipsa, arbitrantes animam esse | adhibens animalibus motum.

2 - Aufert signum quod attulit Democritus ad confirmationem opinionis suae

Unde et vivendi terminum esse [404a10] respirationem; conducente enim continente corpora | et reprimente figurarum prebentes animalibus | motum, ex eo quod non est propter ipsas quiescere nullo modo, auxilium fieri | celitus ingredientibus aliis huiusmodi in respirando; | prohibere enim ipsas et que insunt animalibus disgregari, [15] cooperantes conducentem et densantem; vivere | autem quousque possunt hoc facere.

2 - Opinio Pythagorae

Videtur autem et a | Pythagoricis dictum eandem habere intelligentiam. Dixerant | enim quidam ipsorum animam esse que sunt in aere decisiones, alii | autem has movens. De his autem dictum est propter id quod continue [404a20] videntur moveri, et si sit tranquillitas nimia. Dixerant | enim quidam ipsorum animam esse que sunt in aere decisiones, alii | autem has movens. De his autem dictum est propter id quod continue [404a20] videntur moveri, et si sit tranquillitas nimia.

3 - Universaliter

In idem autem | feruntur et quicumque dicunt animam esse se ipsum movens. Videntur | autem hii omnes accipere motum magis proprium | esse anime, et alia quidem omnia moveri propter | animam, ipsam autem a se ipsa, propter id quod nichil videtur movens [25] quod non et ipsum movetur.

2 - Anaxagoras

Similiter autem Anaxagoras animam | esse dicit moventem, et si aliquis alius dixit quod omne | movit intellectus, non tamen penitus sicut Democritus. Ille quidem | enim simpliciter idem animam et intellectum; verum enim esse, quod | videtur; unde bene facere Homerum quod [404a30] Hector iacet aliud sapiens. Non iam utitur intellectu tamquam potentia | quadam circa veritatem, sed idem dicit animam et intellectum. [404b1] Anaxagoras autem minus certificat de ipsis. Multotiens quidem | enim causam bene et recte esse intellectum dicit, alibi | autem intellectum esse idem cum anima; in omnibus enim ipsum inesse | animalibus, et magnis et parvis, et honorabilibus et inhonorabilioribus. [5] Non videtur autem secundum prudentiam dictus intellectus | omnibus similiter inesse animalibus, sed neque hominibus. | Quicumque quidem igitur in id quod movetur animatum considerarunt, | hii quod maxime motivum est opinati sunt animam.

2 - Ponit opiniones considerantium animam magis per naturam apprehensionis

1 - Ponit opiniones ponentium elementa plura et illa esse animam

1 - Dat ipsas opiniones in se

1 - Corporea

Quicumque autem | in cognoscendo et sentiendo ea que sunt, isti dicunt [404b10] animam esse principia, alii quidem plura facientes principia, hec, alii vero | unum, hoc; sicut Empedocles ex elementis | omnibus, esse autem et unumquodque animam horum: | terra quidem enim terram cognoscimus, aqua autem aquam, | ethere autem ethera divum, sed igne ignem manifestum, [15] concordia autem concordiam, discordiam discordia corruptiva.

2 - Incorporea

Eodem autem modo in Timeo Plato animam | ex elementis facit: cognosci enim simili | simile, res autem ex principiis esse. Similiter autem | et in his que sunt de philosophia dicta, determinatum est ipsum quidem [404b20] animal esse ex ipsa unius idea et ex prima longitudine | et latitudine et altitudine, alia autem simili modo. Adhuc autem | et aliter: intellectum quidem unum, scientiam autem duo - singulariter | enim in uno -, plani autem numerum opinionem, sensum vero | firmi. Hii quidem enim numeri species ipse et principia [25] dicebantur; sunt autem ex elementis. Iudicantur autem res | alie quidem intellectu, alie vero scientia, alie autem opinione, alie quoque sensu. | Species autem numeri hii rerum sunt. Quoniam autem et | motivum visa est anima esse et cognoscitivum, sic quidam | complexi sunt ex utrisque, conferentes animam esse numerum moventem [404b30] se ipsum.

2 - Comparat opiniones ad invicem

1 - Principalis

Differunt autem de principiis, que[dam] et quot sint, | maxime quidem corporea facientes incorporea, [405a1] ab his autem miscentes et ab utrisque principia referentes. | Differunt autem et de multitudine: hii quidem enim | unum, illi vero plura dicunt. Consequenter autem his et | animam esse tradunt. Motivum enim naturam primorum [5] comprehendunt, non irrationabiliter. Unde visum est quibusdam ignem esse. | Et hic enim partibus subtilissimus est, et maxime elementorum | incorporeum est, et movetur et movet alia primo. |

2 - Incidens

Democritus autem et dulcius dixit, referens | propter quid horum unumquodque est. Hoc quidem enim esse idem et intellectum, [405a10] istud autem esse primorum et indivisibilium corporum, motivum | autem propter subtilissimas partes, et figuram autem figurarum | leviter mobilissimam que rotunde speciei esse dicit. Huiusmodi autem esse | intellectum que et ignem. Anaxagoras autem videtur quidem alterum dicere | animam que et intellectum, sicut diximus et prius. Utitur autem [15] utrisque sicut una natura, preter quod principium intellectum ponit | omnium maxime. Solum igitur dicit ipsum eorum que sunt simplicem esse | et inmixtum et purum. Assignat autem utraque eodem | principio cognoscere que et movere, dicens intellectum movere | omne.

2 - Ponit opiniones unum ponentium esse principium rerum et illud esse animam

Videtur autem et Thalis - ex quibus reminiscuntur - motivum [405a20] quoddam animam opinari, si vere lapidem dicat animam habere, | quoniam ferrum movet. Diogenes autem, sicut et alteri quidam, | aerem, hunc opinans omnium subtilissimum esse et principium; | et propter hoc cognoscere que et movere animam: secundum quidem quod primum est, | erit ex hoc reliqua cognoscere, secundum vero quod subtilissimum est, | motivum esse. Et Eraclitus autem principium esse dicit animam, | siquidem vaporem, ex quo alia constituit, et | incorporalissimum autem et fluens semper; que vero moventur, eo quod moventur, | cognosci. In motu autem esse que sunt, et ille arbitratus est et | multi. Similiter autem his et Almeon visus est [405a30] opinari de anima. Dicit enim ipsam inmortalem esse | propter id quod comparatur ipsis inmortalibus; hoc autem inesse ipsi, sicut | que semper movetur; moveri enim et divina omnia continue [405b1] semper, lunam, solem, astra et celum totum. Magis autem | grossiores et aquam quidam contulerunt, sicut Yppus. | Suadere autem videntur ex genitura, quia omnium humida est. Et | namque arguit sanguinem dicentes animam, quoniam genitura [5] non est sanguis; hanc autem esse primam animam. Alii autem sanguinem, | quemadmodum Cretias, ipsum sentire anime magis proprium | opinantes, hoc autem inesse propter naturam sanguinis. | Omnia enim elementa iudicem acceperunt, preter terram. | Hanc autem nulli retulerunt, nisi si aliquis dixit ipsam ex [405b10] omnibus esse elementis aut omnia.

2 - Reducit opiniones ad unitatem

Diffiniunt autem omnes | animam tribus, ut est dicere: motu, sensu, incorporeo. | Horum autem unumquodque reducitur ad principia. Unde et | in cognoscendo diffinientes ipsam aut elementum aut ex elementis | faciunt, dicentes similiter aliis preter unum: [15] dicunt enim simile cognosci simili. Quoniam enim | anima omnia cognoscit, constituunt ipsam ex omnibus principiis. | Quicumque quidem igitur unam aliquam dicunt causam et elementum unum, | et animam unum ponunt, ut ignem aut aerem. Plura vero | dicentes principia, et animam plura dicunt. Anaxagoras [405b20] autem solus inpassibilem dicit esse intellectum, et commune | nulli aliorum habere. Huiusmodi autem cum sit, quomodo cognoscit et | propter quam causam neque ille dixit, neque ex his que dicta sunt conspicuum | est. Quicumque autem contrarietates faciunt in principiis, et | animam ex contrariis constituunt. Quicumque vero alterum [25] contrariorum, calorem aut frigus aut aliquid huiusmodi aliud, et | animam similiter unum aliquid horum ponunt. Unde et nomina | consequuntur: alii quidem calorem dicentes, quia propter hoc et | vivere putatur; alii vero frigus propter respirationem et | temperamentum vocari animam. Hec quidem igitur [405b30] tradita de anima sunt, et propter quas causas dicant sic, hec sunt. |

2 - Destruit opiniones antiquorum

1 - Destruit opinionem loquentium de anima per naturam motus

1 - Destruit opiniones illas communiter

1 - Prooemialis

Considerandum autem primum quidem de motu est. Fortassis enim non | solum falsum est substantiam ipsius huiusmodi esse qualem [406a1] affirmant dicentes animam esse quod est movens se ipsum aut possibile | movere, sed unum quiddam inpossibilium est inesse ipsi motum. |

2 - Exsecutiva

1 - Destruit rationem opinionis suae

Quod quidem igitur non necesse sit movens et ipsum moveri, | prius dictum est.

2 - (NO LEMMA - division reconstructed from context) Destruit opinionem ipsam

1 - Ostendit quod anima non movetur essentialiter

1 - Principalis (STILL MISSING DIVISIONS)

Dupliciter enim cum moveatur omne - aut enim secundum alterum [5] aut secundum se ipsum. Secundum autem alterum dicimus quecumque moventur ex esse in | eo quod movetur, ut naute; non enim similiter moventur | navi: hec quidem enim secundum se ipsam movetur, illi autem ex esse in eo quod | movetur. Manifestum autem in partibus est. Proprius quidem enim est | motus pedum ambulatio. Hec autem et hominum est; non inest [406a10] autem nautis tunc - dupliciter autem dicto quod movetur, | nunc intendamus de anima, si per se ipsam movetur | et participat motu. Quatuor autem motus cum sint, | loci mutationis, alterationis, detrimenti, augmenti, aut secundum unum horum movebitur | aut plures aut omnes. Si vero movetur non secundum accidens, [15] natura inerit motus ipsi. Si autem hoc, et | locus: omnes enim dicti motus in loco sunt. Si autem | est substantia anime movere se ipsam, non secundum accidens | ipsi moveri inerit, ut albo aut | tricubito. Moventur enim et hec, sed secundum accidens. [406a20] Cui enim inerunt, illud movetur: corpus. Unde | non est locus ipsorum. Anime autem erit, siquidem natura | motu participat. Amplius autem, si natura movetur, et [si] violentia moveatur; | et si violentia, et natura. Eodem autem modo se habet et | de quiete: in quod enim movetur natura, et quiescit in hoc [25] natura. Similiter autem in quod movetur violentia, et | quiescit in hoc violentia. Quales autem violenti anime motus erunt et | quietes, neque fingere volentibus facile est reddere. Amplius autem, | si quidem sursum movebitur, ignis erit; si vero deorsum, terra. Horum | enim corporum sunt motus hii. Eadem autem ratio est et [406a30] de mediis. Quoniam autem videtur movere corpus, | rationabile est movere motibus quibus et ipsa movetur. | Si autem hoc est, et convertentibus dicere verum est quod secundum quem corpus [406b1] movetur, hoc et hec. Corpus autem movetur secundum loci mutationem; | quare et anima mutabitur utique secundum corpus, aut tota aut | secundum partes transmutata. Si autem hoc contingat, et exeuntem | ingredi iterum contingat. Ad hoc autem sequetur resurgere [5] mortua animalium.

2 - Incidens

Motus autem secundum accidens, | et si ab altero moveatur; depellitur enim violentia animal. | Non oportet autem cui a se ipso inest moveri in substantia, hoc ab | alio moveri, nisi secundum accidens, sicut neque | quod est per se bonum aut propter se ipsum, hoc quidem propter aliud esse, illud [406b10] autem et alterius causa. Animam autem maxime dicet aliquis a | sensibilibus moveri, siquidem movetur.

2 - Ostendit quod anima non movetur a se ipsa essentialiter

At vero et si movet | ipsa se ipsam, et ipsa movetur utique. Quare, si omnis motus | ex distantia est ab eo quod movetur, secundum quod movetur, et anima exstabit | a substantia ipsius secundum ipsam, nisi secundum accidens se ipsam moveat; sed [15] est motus substantie ipsius per se.

2 - Destruit opiniones illas specialiter

1 - Democritus

1 - Recitat opinionem

Quidam autem et movere animam dicunt | corpus in quo est, sicut ipsa movetur, | ut Democritus similiter dicens Philippo comodiarum | didascalo. Refert enim Dedalum mobilem fecisse | ligneam Aphrodite, id est Minervam, effundentem argentum fusibile. Similiter autem [406b20] et Democritus dicit. Moveri enim inquit indivisibiles | speras propter id quod apte nate sunt nequaquam manere, contrahere que | et movere corpus omne.

2 - Destruit opinionem

Nos autem interrogabimus si et quiescere | facit hoc idem. Quomodo autem faciet, difficile et | inpossibile dicere. Omnino autem non sic videtur movere anima [25] corpus, sed per voluntatem quandam et intellectum.

2 - Plato

1 - Exprimit positionem Platonis

Eodem | autem modo et Timeus phisiologizat animam movere | corpus. In eo enim quod est moveri ipsam, et corpus movet propter id quod | complexa est ad ipsum. Constitutam enim ex elementis | et dispartitam secundum armonicos numeros, quatinus [406b30] sensum que connaturalem armonie habeat et ut omne ferat | secundum consonantes motus, rectum aspectum, in circulum reflexit; | et dividens ex uno in duos circulos dupliciter coadunatos, [407a1] iterum unum divisit in septem circulos, tamquam essent | celi motus anime motus.

2 - Improbat positionem Platonis

1 - Improbat opinionem quoad hoc quod posuit animam moveri

1 - Opinio in se

1 - Destruit opinionem quoad substantiam positionis

1 - Ostendit animam non esse magnitudinem

1 - Dat conclusionem et primam rationem

1 - Praemittens conclusionem

Primum quidem igitur non bene est | dicere animam magnitudinem esse. Hanc enim omnis | videlicet talem esse vult, qualis est aliquando vocatus [5] intellectus. Non enim est ut terra sensibilis, neque est ut desiderativa; | horum enim motus non circulatio est.

2 - Dat primam rationem

Intellectus autem unus | et continuus est, sicut et intelligentia; intelligentia autem intellectualia; | hec autem consequenter unum sicut numerus sunt, sed non sicut | magnitudo. Unde quidem neque intellectus sic continuus, sed aut inpartibilis aut [407a10] non sicut magnitudo aliqua continuus est.

2 - Inducit secundam rationem

Qualiter enim intelliget, magnitudo | cum sit? In qualibet partium ipsius? Partium autem aut secundum | magnitudinem aut secundum punctum, si oportet et hanc partem dicere. Si | quidem igitur secundum punctum, hec autem infinita sunt, manifestum est quod nequaquam | transibit. Si vero secundum magnitudinem, multotiens aut infinite intelliget [15] idem. Videtur autem et semel contingere. Si autem sufficiens est | tangere quamlibet partium, quid oportet circulo moveri aut | omnino magnitudinem habere? Si autem necessarium est intelligere totum circulum | tangentem, quis erit partium tactus?

3 - Dat tertiam rationem

Amplius autem quomodo intelliget | partibile inpartibili aut inpartibile partibili?

2 - Ostendit operationem animae non esse circulum

Necessarium autem est [407a20] intellectum esse circulum hunc, intellectus quidem enim motus intelligentia est, circuli | autem circulatio est.

1 - Inducit primam rationem

Si ergo intellectus circulatio est, et intellectus utique erit | circulus, cuius huiusmodi circulatio intelligentia est.

2 - Inducit secundam rationem

Semper autem aliquid intelliget; | oportet enim, siquidem perpetua est circulatio. Practicarum quidem enim | intelligentiarum sunt termini; omnes enim alterius causa sunt. [25] Speculative autem rationibus terminantur similiter. Ratio autem omnis diffinitio est | aut demonstratio. Demonstrationes vero et a principio sunt et | habent quodam modo finem: syllogismum aut conclusionem. Si autem | non concludantur, sed non reflectuntur iterum in principium, | accipientes autem medium semper et ultimum bene procedunt. Sed [407a30] circulatio iterum in principium reflectit. Diffinitiones autem omnes finite sunt.

3 - Inducit tertiam rationem

Amplius autem si ipsa circulatio multotiens est, indigebit | multotiens intelligere idem.

4 - Inducit quartam rationem

Adhuc autem intelligentia assimilata est quieti | cuidam et statui magis quam motui; eodem autem modo | et syllogismus. At vero neque beatum est quod non leve [407b1] sed violentum est. Si autem est motus ipsius non substantia, extra | naturam movebitur.

3 - Ostendit animam non componi ex elementis

1 - Prima ratio

Laboriosum autem est et misceri corpore | non possibile absolvi, et adhuc fugiendum, siquidem | melius est intellectui non cum corpore esse, quemadmodum consuetum est [5] dici et multis videtur.

1 - Secunda ratio

Inmanifesta autem et | circulo ferri celum causa est. Neque enim est anime | substantia causa circulariter ferri, sed secundum accidens | sic movetur. Neque corpus causa est, sed anima magis illi.

2 - Destruit opinionem quoad modum positionis

1 - Principalis

1 - Reprobat ipsam, eo quod posuit animam moveri...

At vero neque quia melius dicitur. Etiam congruit [407b10] propter hoc deum facere circulariter ferri animam, quod | dignius sit ipsi moveri quam manere, moveri autem sic quam | aliter. Quoniam autem est huiusmodi intentio alteris rationibus magis propria, | hanc quidem dimittamus nunc.

2 - Reprobat ipsam, eo quod posuit animam uniri corpori...

Illud autem inconveniens accidit | et huic rationi et pluribus que de anima sunt. [15] Copulant enim et componunt in corpus animam, nichil | determinantes propter quam causam et quomodo habente corpore. | Et tamen videtur utique hoc necessarium esse. Propter enim | communitatem hoc quidem agit aliquid, illud autem patitur, et hoc quidem movetur, illud | vero movet. Horum autem nichil inest ad invicem contingentibus. [407b20] Quidam autem solum argumentantur dicere quale aliquid sit anima; de | susceptibili autem corpore nichil adhuc determinant, tamquam contingens sit | secundum Pythagoricas fabulas quamlibet animam | quodlibet indui corpus. Videtur autem unumquodque propriam habere speciem | et formam. Simile igitur aliquid dicunt, sicut si aliquis [25] dicat tectonicam tybicines indui. Oportet enim | artem quidem uti organis, animam autem corpore. |

2 - Incidens

1 - Ponit opinionem et eius rationem

Et alia autem quedam opinio traditur de anima, | credibilis quidem multis et neque una minor que dicte sunt, rationes autem | tamquam directas prebens et in communi factis rationibus. [407b30] Armoniam enim quandam ipsam quidam dicunt: et namque armoniam | temperamentum et compositionem contrariorum esse, et corpus componi | ex contrariis.

2 - Ponit destructionem

1 - Destruit hanc opinionem in communi

Et tamen armonia ratio quedam | compositorum est aut et compositio, anima autem neutrum potest | esse horum. Amplius movere non est armonie, animam autem [408a1] putant omnes hoc maxime, ut dicam. Convenit autem magis | de sanitate dicere armoniam et omnino de corporeis | virtutibus quam de anima. Manifestius autem est si aliquis assignare | temptaverit passiones et opera anime armonia [5] quadam; difficile enim est convenire. Amplius autem si dicimus | armoniam, in duo considerantes: maxime quidem et propria magnitudinum | in quibus habent motum et positionem, compositionem ipsarum - quoniam | autem sic consonant, quare nullum proximum est accipere; | hinc autem et secundum eorum que miscentur rationes; neutro quidem igitur modo esse [408a10] rationabile. Compositio autem corporis partium multum investigabilis est. | Multe que enim compositiones multorum et multipliciter sunt. | Cuius igitur aut quomodo accipere congruit intellectum compositionem esse | aut et sentitivum aut appetitivum? Similiter autem inconveniens est et | rationem contemperamenti esse animam. Non enim eandem habet [15] rationem commixtio elementorum et secundum quam est caro et secundum quam os est. | Accidet igitur multas que animas habere et secundum omne | corpus, siquidem omnia ex elementis commixta sunt, | commixtionis autem ratio armonia est et anima.

2 - Descendit specialiter ad opinionem Empedoclis

Investigabit autem aliquis utique | hoc ab Empedoclea - unumquodque enim horum ratione [408a20] quadam dicit esse - utrum igitur ratio est anima, aut, cum magis alterum | aliquod sit, in membris sit. Amplius autem utrum | concordia cuiuslibet causa commixtionis sit, aut que est secundum rationem. Et | hec utrum ratio est, aut alterum aliquod extra rationem. | Hec quidem igitur habent huiusmodi oppositiones. Si vero alterum est [25] anima a mixtura, quid igitur aliquando simul cum carne esse removetur | et cum aliis partibus animalis? Ad hec autem, | siquidem non unaqueque partium habet animam, et si non est anima | ratio compositionis, quid est quod corrumpitur, anima deficiente? | Quod quidem igitur non armoniam possibile est esse animam [408a30] neque circulariter ferri, manifestum ex dictis est. Secundum | accidens autem moveri, sicut diximus, est et movere | se ipsam, ut moveri quidem in quo est, hoc autem moveri est | ab anima. Aliter autem non est possibile moveri secundum locum | ipsam.

2 - Ratio qua posset videri animam moveri

1 - Ostendit hoc communiter de huiusmodi passionibus

Rationabilius autem dubitabit aliquis de ipsa tamquam que movetur, [408b1] in huiusmodi considerans. Dicimus enim animam | tristari, gaudere, confidere, timere, amplius autem | irasci que et sentire. Hec autem omnia | motus esse videntur. Unde opinabitur aliquis ipsam moveri. [5] Hoc autem non est necessarium. Si enim et quam maxime dolere | aut gaudere aut intelligi motus sunt et unumquodque moveri | magis est, sed moveri ab anima est, ut | irasci aut timere in eo quod cor quodam modo movetur, | intelligi autem huiusmodi est aut forsitan alterum aliquod. Horum autem accidunt [408b10] alia quidem secundum locum quorundam que moventur, alia vero secundum | alterationem. Qualia autem et quomodo sunt, altera est ratio. Dicere autem | irasci animam simile est et si aliquis dicit animam | texere et edificare. Melius enim fortassis est non dicere | animam misereri aut addiscere aut intelligere, sed hominem [15] in anima; hoc autem non tamquam in illa motu existente, | sed aliquando quidem usque ad illam, aliquando autem ab illa; ut | sensus quidem ab his, reminiscentia autem ab illa in motus qui sunt in | sensibilibus organis et quietes.

2 - Ostendit hoc specialiter de hac passione intelligere

Sed intellectus videtur | substantia quedam esse et non corrumpi. Maxime autem corrumperetur [408b20] ab ea que est in senio debilitate. Nunc autem sicut in | sensibilibus accidit. Si enim accipiat presbiter oculum | huiusmodi, videbit utique sicut et iuvenis. Quare senium non est | in sustinendo aliquid anima, sed in quo est, sicut in infirmitatibus | et ebrietatibus. Et intelligere igitur et considerare consumitur [25] alio quodam interius corrupto, ipsum autem inpassibile est. Intelligere autem | et amare aut odire non sunt illius passiones, sed huius | habentis illud secundum quod illud habet. Quare et hoc corrupto | neque reminiscitur neque amat. Non enim illius erant, sed | communis, quod perditum est. Intellectus autem fortassis divinum aliquod et inpassibile est. [408b30] Quod quidem igitur inpossibile est moveri animam, manifestum est | ex his. Si autem penitus non movetur, manifestum quod neque a se ipsa. |

2 - Improbat opinionem quoad hoc quod posuit animam esse numerum

1 - Inconveniens quod accidit ex dicta positione ex parte ea qua numerus est accidens

Multum autem his que dicta sunt irrationabilius est dicere numerum esse | animam moventem se ipsum. Insunt enim ipsis inpossibilia. | Primum quidem ex ipso moveri accidentia,

2 - Inconvenientia quae accidunt ex parte ea qua numerus est numerus

1 - Dat inconvenientia propria Platoni

propria autem ex eo quod [409a1] dicunt ipsam numerum. Quomodo enim congruit intelligere unitatem moveri, | et ab aliquo et quomodo, inpartibilem et indifferentem existentem? | Si namque est motiva et mobilis, differre oportet. Amplius autem, | quoniam dicunt motam lineam planum facere, punctum autem [5] lineam, et unitatum motus linee erunt. | Punctum enim unitas est positionem habens. Numerus autem | anime iam ubi est et positionem habet. Amplius autem a numero quidem si | auferat aliquis numerum aut unitatem, relinquitur alius numerus. | Plante autem et animalium multa divisa vivunt et videntur [409a10] eandem habere animam specie.

2 - Dat inconvenientia propria Platoni et aliis

1 - Plato et Democritus

Videtur autem igitur nichil differre | unitates dicere aut corpora parva. Et namque ex | Democriti speris si fiant puncta, solum autem maneat | quantitas, erit aliquid in ipso hoc quidem movens, aliud autem quod movetur, | sicut in magnitudine. Non enim propter hoc quod est magnitudine differre aut [15] parvitate, accidit quod dictum est, sed quia quantum. Unde necesse est | aliquid esse moturum unitates. Si autem in animali | movens anima est, et quod est in numero; quare neque movens et quod | movetur anima est, sed movens solum. Contingit autem | quodam modo unitatem hanc esse. Oportet enim inesse quandam ipsi [409a20] differentiam ad alias. Puncti autem solitarii que utique | differentia erit nisi positio? Si quidem igitur sunt altere in corpore | unitates et puncta, in eodem erunt unitates. | Obtinebit enim locum puncti. Et tamen quid prohibet in eodem | esse, si due sunt, et infinitas? Quorum enim locus indivisibilis est, | et ipsa. Si autem in corpore puncta numerus | anime sunt, si qui est ex his punctis que sunt in corpore numerus | anima, quare non omnia animam habent corpora? Puncta | enim in omnibus videntur esse et infinita. Amplius autem, quomodo possibile est | separari animas et absolvi corporibus, si [409a30] quidem non dividantur linee in puncta?

2 - Plato et illi qui posuerunt animam esse corpus subtile

Accidit autem, sicut dicimus, hinc quidem idem dicere | corpus subtile ipsam ponentibus, hinc autem sicut Democritus [409b1] moveri dicit ab anima, proprium inconveniens. | Siquidem enim est anima in omni quod sentitur, | necesse in eodem duo esse corpora, si corpus aliquod | est anima; numerum autem dicentibus in uno puncto multa [5] puncta, aut omne corpus animam habere, nisi differens | quidam numerus fiat et alius quidam que sunt in | corpore punctorum. Accidit que corpus moveri a | numero, sicut Democritum diximus ipsum movere. | Quid enim est differre speras dicere parvas aut unitates magnas [409b10] aut omnino unitates ferri? Utrobique enim necesse est | movere animal in eo quod moventur ipse. Complectentibus igitur | in idem motum et numerum hec que accidunt | et multa alia huiusmodi. Non enim solum diffinitionem anime | inpossibile est huiusmodi esse, sed et accidens. Manifestum autem est si [15] aliquis argumentaverit ex ratione hac passiones et opera | anime reddere, ut cogitationes, sensus, letitias, | tristitias, quecumque alia huiusmodi. Sicut enim diximus prius, | neque divinare facile est ex ipsis.

2 - Destruit opinionem loquentium de anima per naturam cognitionis

1 - Prooemialis

1 - Destruit substantiam positionis

1 - Destruit conclusionem positionis

Tribus autem modis traditis | secundum quos diffiniunt animam - alii quidem maxime motivum [409b20] contulerunt in movendo se ipsum, alii autem corpus subtilissimum | aut incorporalissimum aliorum; hec autem | quas dubitationes que et subcontrarietates habent, preterivimus | fere - relinquitur autem considerari quomodo dicitur ex | elementis ipsa esse. Dicunt enim quidem, quatenus sentiat que [25] ea que sunt et unumquodque cognoscat, necessarium autem [esse] accidere | multa et inpossibilia rationi. Ponunt enim cognoscere | simile simili, tamquam si animam res | ponentes. Non sunt autem hec sola, multa vero et altera, | magis autem fortassis infinita numero que sunt ex his. Ex quibus | quidem igitur est unumquodque horum, sit cognoscere animam et | sentire; sed compositum quo cognoscet aut sentiet, | ut quid deus aut homo aut caro est aut os? Similiter autem [410a1] quodlibet aliud compositorum: non enim quolibet modo se habentia elementa | horum unumquodque, sed ratione quadam et compositione, quemadmodum dicit | et Empedoclis os: | id est humus coacta in amplis diffusionibus, [5] id est duas ex octo partibus contingit, | id est quatuor autem Vulcano; ossa autem alba facta sunt. | Nichil igitur profectus est esse elementa in anima, nisi et | rationes inerunt et compositio. Cognoscit enim unumquodque | simile, os autem aut hominem nichil, nisi et hec [410a10] inerunt. Hoc autem quod inpossibile sit, nichil oportet dicere. Quis enim | dubitabit si inerit in anima aut lapis aut homo? Similiter | autem et bonum et non bonum, eodem autem modo | et de aliis. Amplius autem, cum multipliciter dicitur id quod est - | significat enim aliud quidem hoc aliquid, aliud autem quantitatem aut qualitatem aut [15] quoddam aliud divisorum predicamentorum - utrum ex omnibus | erit anima aut non? Sed non videntur communia omnium esse | elementa. Utrum igitur quecumque substantiarum sunt ex his solis sunt? Quomodo igitur cognoscit | quod quid est et aliorum unumquodque? Aut dicant uniuscuiusque generis | esse elementa et principia propria ex quibus et animam constare? [410a20] Erit ergo qualitas et quantitas et substantia. Sed est inpossibile ex | quantitatis elementis substantiam esse et non quantitatem. Dicentibus autem | ex omnibus hec et huiusmodi altera accidunt. |

1 - Destruit medium rationis suae

Inconveniens autem est dicere quidem inpassibile esse simile a | simili, sentire autem simili simile et cognoscere [25] simili simile. Sentire autem pati aliquid et moveri | ponunt, similiter autem et intelligere et cognoscere. | Multas autem dubitationes et difficultates habente ipso dicere, | sicut Empedoclis, quod in corporeis elementis unaqueque | cognoscuntur et ad simile, testatur quod nunc dictum est. [410a30] Quecumque enim insunt in animalium corporibus simpliciter terre, ut [410b1] ossa, nervi, pili, nichil sentire videntur, quare neque | similia; et tamen conveniret. Amplius autem unumquodque principiorum ignorantia | plus quam intelligentia est: cognoscet quidem enim unum quodlibet, | multa autem ignorabit, omnia enim alia. Accidit autem Empedocli [5] et insipientissimum esse deum: solus enim | elementorum non cognoscit discordiam, mortalia autem omnia; ex | omnibus enim unumquodque. Omnino autem propter quam causam non omnia | habent animam que sunt, quoniam omne aut elementum aut ex elemento | uno aut ex pluribus aut omnibus est? Necessarium enim est unum aliquod cognoscere [410b10] aut quedam aut omnia. Dubitabit autem aliquis et quid | est unum faciens ipsa. Materie enim comparantur elementa. | Magis proprium est enim illud continens, quodcumque est. Anima autem | esse aliquid melius et antiquius inpossibile est; inconvenientius autem est | adhuc intellectu; rationabilissimum enim esse hunc antea nobilissimum et proprium [15] secundum naturam. Elementa autem dicunt esse ante ea que sunt. |

2 - Destruit modum suae positionis

1 - Reprobat illam, eo quod in positione sua in quodam fuerunt diminuti

1 - Principalis

Omnes autem, ex eo quod cognoscit et sentit anima | que sunt, ex elementis dicentes ipsam et magis motivum, | non de omni dicunt anima: neque enim | sentientia omnia motiva. Videntur enim esse quedam manentia [410b20] animalium secundum locum. Et tamen videtur hoc solo | motuum movere anima corpus. Similiter autem et quicumque | intellectum et sentitivum ex elementis faciunt. Videntur | autem plante que vivere non participantes loci mutatione neque sensu, | et animalium multa intelligentiam non habere.

2 - Incidens

Si autem aliquis et hec [25] segregaverit posuerit que intellectum partem aliquam anime, similiter | autem et sentitivum, neque utique sic dicet de | omni anima neque de tota neque de una. Hoc autem sustinuit | et que est in Orphicis vocatis carminibus ratio. Dicit enim | animam ex toto ingredi, que fertur a respirantibus [410b30] ventis. Nec possibile autem plantis hoc accidere neque [411a1] animalium quibusdam, siquidem non omnia respirant. Hoc autem latuit | sic opinantes.

2 - Reprobat opinionem eorum quia in quodam superflui

Sive oportet animam ex | elementis facere, nichil oportet ex omnibus. Sufficiens enim est altera | pars contrarietatis se ipsum diiudicare et oppositum. [5] Recto enim et ipsum et oblicum cognoscimus. | Iudex enim utrorumque canon est, oblicum enim neque sui ipsius | neque recti.

2 - Exsecutiva

1 - Destruit opinionem

Et si in toto autem quidam ipsam misceri | dicunt (unde fortassis et Thales opinatus est omnia plena deis esse), | hoc autem habet quasdam oppositiones: propter quam quidem enim causam, in [411a10] aere aut in igne cum sit anima, non facit animal, in mixtis autem, | et sic in his melior esse videtur? Queret | enim aliquis ob quam causam in aere anima ea que est | in animalibus melior est et inmortalior. Accidit autem | utrobique inconveniens et irrationabile: et namque dicere [15] animal ignem aut aerem magis irrationabilium est, et | non dicere animal cum anima insit inconveniens est.

1 - Destruit rationem huius positionis

Opinari autem videntur | animam esse in his, quoniam totum partibus similis speciei est. | Quare necessarium est ipsis dicere et animam similem speciei | partibus esse, sed in opinando aliquid continentis in [411a20] animalibus, animata animalia fiunt. Si autem aer quidem discerptus | similis speciei est, anima autem dissimilis partis, hoc quidem aliquid ipsius | est, aliud autem non est. Necesse igitur ipsam | aut similis partis esse aut non inesse in qualibet parte omnis. | Manifestum igitur ex dictis est quod neque cognoscere inesse [25] anime propter id quod est ex elementis, neque moveri | ipsam bene neque vere dicitur.

2 - Circa potentias animae

1 - Improbat secundam partem

1 - Proponit quandam quaestionem pertinentem ad dictam positionem

Quoniam autem cognoscere | anime est et sentire que et opinari, | adhuc autem concupiscere et deliberare et omnino appetitus, | fit autem et secundum locum motus animalibus ab [411a30] anima, adhuc autem augmentum que et iuventus et detrimentum, utrum toti [411b1] anime horum unumquodque insit, et omnibus et intelligimus et | sentimus et aliorum unumquodque facimus que et patimur, | aut partibus alteris altera? Et vivere igitur utrum in aliquo | horum sit uno aut in pluribus aut in omnibus, aut et alia aliqua [5] causa? Dicunt autem quidam partibilem ipsam esse, et alio quidem | intelligere, alio autem concupiscere.

2 - Destruit

Quid igitur umquam continet animam, si | partibilis est apta nata? Non enim est corpus; videtur enim contrarium | magis anima corpus continere: egrediente enim | expirat que et marcescit. Si igitur alterum aliquod unam ipsam facit, [411b10] illud maxime utique erit anima. Oportebit autem et illud | querere: utrum unum aut multipartium sit. Si quidem enim unum est, propter quid non | mox est et animam unum esse? Si vero divisibile, iterum ratio queret | quid est continens, et sic procedet | in infinitum.

2 - Destruit primum quod tangitur in dicta positione

1 - Proponit quod iam dictum est per modum dubitationis

Dubitabit autem aliquis et de partibus ipsius, [15] quam potentiam habet unaqueque in corpore. Si namque tota | anima omne corpus continet, convenit et partium | unamquamque continere aliquid corporis. Hoc autem videtur inpossibile: | qualem enim partem aut quomodo intellectus continet, grave est et fingere. |

2 - Determinat veritatem circa hoc

Videntur autem et plante divise vivere et [411b20] animalium quedam incisorum, tamquam eandem habentia animam | specie et si non numero. Unaqueque igitur partium sensum | habet et movetur secundum locum in quoddam tempus. Si autem non | perficiunt, nullum inconveniens est: instrumenta enim non habent quodque salvet | naturam. Sed nichil minus in utraque partium [25] omnia inesse que sunt anime, et similiter species sunt | adinvicem et toti: adinvicem quidem sicut que non separate sunt | sed tota anima tamquam divisibili existente. Videtur autem et in | plantis principium quoddam esse. Hac enim sola communicant | et animalia et plante. Et ipsa quidem separatur a [411b30] sensibili principio, sensum autem nullum sine hac habet.

2 - (INCIPIT SECUNDUS LIBER) De anima secundum opinionem prioriam sive secundum veritatem

1 - Determinat de anima in communi

1 - Venatur definitionem animae

1 - Praemittit principia ad venandum definitionem animae

[412a3] Hec quidem a prioribus tradita de anima | dicta sunt. Iterum autem tamquam ex principio redeamus, temptantes [5] determinare quid est anima et que utique erit magis propria | ratio ipsius. Dicamus igitur genus unum quoddam eorum que sunt, substantiam; | huius autem aliud quidem sicut materiam, quod secundum se quidem non est hoc | aliquid; alterum autem formam et speciem, secundum quam iam dicitur hoc | aliquid; et tertium quod est ex his. Est autem materia quidem potentia, [412a10] species autem entelecheia, id est actus, et hoc dupliciter: hoc quidem sicut scientia, | illud autem sicut considerare. Substantie autem maxime videntur esse corpora, | et horum phisica. Hec enim aliorum | principia sunt. Sed phisicorum alia quidem habent | vitam, alia autem non habent.

2 - (Ex illis prius positis) venatur definitionem

1 - Venatur hanc particulam definitionis: 'actus corporis...'

1 - Ostendit partem minoris

Vitam autem dicimus per ipsum alimentum que et augmentum et [15] detrimentum. Quare omne corpus phisicum participans vita substantia | erit, substantia autem sic sicut composita. Quoniam est et corpus huiusmodi, |*

2 - Ostendit reliquam partem minoris

vitam enim habens, non erit corpus anima. Non | enim est eorum que de subiecto sunt, corpus; magis autem sicut | subiectum et materia est. Necesse ergo animam substantiam [412a20] esse sicut speciem corporis phisici potentia vitam habentis. |

2 - Venatur hanc particulam 'primus' supra hanc particulam 'actus'

Substantia autem actus est; huiusmodi ergo corporis actus est. | Hic autem dicitur dupliciter: alius quidem sicut scientia, | alius autem sicut considerare. Manifestum igitur quod sicut scientia. In eo enim | quod est anima, et somnus et vigilantia est. [25] Simile autem est vigilantia quidem ipsi considerationi, somnus autem | habitui et non operationi. Prior igitur generatione in eodem | scientia est. Unde et anima est actus primus corporis | phisici potentia vitam habentis.

3 - Venatur hanc particulam 'organici' supra hanc particulam 'physici'

Huiusmodi autem est quodcumque organicum. [412b1] Organa autem et plantarum partes sunt, sed penitus | simplices, ut folium corticis est cooperimentum, cortex autem | fructus; radices vero ori similes sunt: utraque | enim trahunt alimentum.

2 - Verificat definitionem animae

1 - Principalis

1 - Prima ratio

Si autem aliquod commune in omni anima [5] oportet dicere, erit utique: actus primus corporis phisici | organici. Unde et non oportet querere si unum est anima et corpus, | sicut neque ceram et figuram, neque omnino uniuscuiusque | materiam et id cuius est materia. Hoc enim unum et esse - cum multipliciter | dicatur - quod proprie est, actus est. Universaliter quidem [412b10] igitur dictum est quid est anima. Substantia enim est secundum rationem; | hoc autem est quod quid erat esse huiusmodi corpori.

2 - Secunda ratio

Sicut si aliquod | organorum phisicum esset corpus, ut dolabra; erat quidem enim | dolabre esse substantia ipsius; et hoc est anima. Divisa | autem hac non utique amplius dolabra erit, sed aut equivoce. [15] Nunc autem est dolabra. Non enim huiuscemodi corporis quod quid | est esse et ratio, anima est, sed phisici huiuscemodi habentis | principium motus et status in se ipso.

3 - Tertia ratio

Considerare autem | oportet in partibus quod dictum est. Si enim esset oculus animal, | anima utique esset ipsius visus. Hic enim substantia est oculi [412b20] secundum rationem; oculus autem materia visus est, quo deficiente | non est etiam oculus nisi equivoce, sicut lapideus | aut depictus. Oportet igitur accipere quod est in parte, in | toto vivente corpore. Simile namque habet sicut pars | ad partem, et sic totus sensus ad totum [25] corpus, quod sentitivum est secundum quod huiusmodi est.

2 - Incidens

1 - Prima (secundum duo quae incidenter determinat)

Est autem non abiciens | animam cum potentia sit, sic que vivere est, sed quod est habens; et hoc | semen et fructus potentia huiusmodi corpus est. Sicut quidem | igitur incisio et visus, sic et vigilantia actus; [413a1] quare visus et potentia organi, anima est; | corpus autem, quod potentia est. Sed sicut oculus est | pupilla et visus, et ibi anima et corpus animal est. |

2 - Secunda (secundum duo quae incidenter determinat)

Quod quidem igitur non sit anima separabilis a corpore, aut partes [5] quedam ipsius, si separabilis apta nata est, non inmanifestum est: quarundam enim | actus partium est ipsarum. At vero sed quasdam | nichil prohibet, propter id quod nullius sunt corporis actus. | Amplius que inmanifestum est si sic sit actus corporis anima | sicut nauta navis. Figuraliter quidem igitur sic determinatur et [413a10] describitur de anima. |

2 - Determinat specialiter secundum diversas potentias eius

1 - Ostendit necessitatem huius intenti

1 - Ostendit quod oportet habere huiusmodi definitiones novas...

Quoniam autem ex incertis quidem certioribus autem fit | certum et secundum rationem notius, temptandum | iterum est sic aggredi de ipsa. Non enim solum quod quid est | oportet diffinitivam rationem ostendere, sicut plures terminorum [15] dicunt, sed et causam inesse et demonstrare. | Nunc autem sicut conclusiones rationes terminorum sunt - | ut 'quid est tetragonismus, id est quadratura?': 'equale altera parte longiori orthogonium | esse equilaterale'. Hic autem terminus conclusionis est; | dicens autem quoniam est tetragonismus media inventio, [413a20] rei dicit causam.

2 - Ostendit quod sunt huiusmodi definitiones

1 - Prima quaestio

1 - Ostendit quod diversae sunt potentiae animae

1 - Principalis

Dicamus igitur, principium accipientes | intentionis, determinare animatum ab inanimato in | vivendo. Multipliciter autem ipso vivere dicto, etsi unum aliquod horum | insit solum, vivere ipsum dicimus, ut intellectus, sensus, motus | et status secundum locum, adhuc motus secundum alimentum [25] et detrimentum et augmentum est. Unde et vegetabilia | omnia videntur vivere. Videntur autem in se ipsis habentia potentiam | et principium huiusmodi, per quod augmentum que et detrimentum accipiunt | secundum contrarios locos. Non enim sursum quidem augetur, | deorsum autem non, sed similiter in utraque; et penitus quecumque [413a30] aluntur et vivunt in finem, quousque possint accipere | alimentum.

2 - Incidens

Separari autem hoc quidem ab aliis possibile est, | alia autem ab hoc inpossibile est in mortalibus. Manifestum autem est in | his que vegetantur: neque una enim ipsis inest potentia alia [413b1] anime. Vivere quidem igitur propter hoc principium inest | viventibus, animal autem propter sensum primum; et namque que | non moventur neque mutantia locum, habentia autem sensum, | animalia dicimus et non vivere solum. Videntur autem esse et huiusmodi multa animalium; manentia enim cum sint natura, habent solum sensum. Sensuum autem primo inest [5] omnibus tactus. Sicut autem vegetativum potest separari | a tactu et omni sensu, et sic tactus ab | aliis sensibus. Vegetativum autem dicimus huiusmodi partem | anime qua et vegetabilia participant. Animalia autem omnia | videntur tangendi sensum habentia. Propter quam autem causam [413b10] utrumque horum accidat, posterius dicemus. Nunc autem in tantum | dictum sit solum, quod est anima horum que dicta sunt | principium et his determinata: vegetabili, sensibili, intellectivo, | motu.

2 - Ostendit qualiter sunt diversae

Utrum autem horum unumquodque est anima aut pars | anime? Et si pars est, utrum sic quod sit separabilis [15] ratione solum aut et loco? De quibusdam quidem horum non difficile est | videre. Sed quedam dubitationem habent. Sicut enim in plantis quedam | separata videntur viventia et divisa ab invicem, | tamquam existente in his anima actu quidem una in unaquaque | planta, potentia autem pluribus; sic videmus et circa alteras [413b20] differentias anime accidere in decisionibus que | deciduntur. Et sensum enim utraque partium habet | et motum secundum locum; si autem sensum, et fantasiam | et appetitum; ubi quidem enim sensus est, et tristitia et letitia est; | ubi autem hec sunt, ex necessitate et desiderium est. De intellectu autem [25] et perspectiva potentia nichil adhuc manifestum est. Sed videtur | anime genus alterum esse, et hoc solum contingit separari | sicut perpetuum a corruptibili. Relique autem partes | anime manifestum ex his est quod non separabiles sunt, sicut | quidam dicunt.

2 - Secunda quaestio

Ratione autem alteras esse manifestum est: ex eo namque quod [413b30] sentitivum et opinativum est, altera est, siquidem et sentire | ab ipso opinari. Similiter autem et aliorum unumquodque que dicta sunt. | Quod autem quibusdam quidem animalium omnia insunt hec, | quibusdam vero quedam horum, alteris autem unum solum, hoc autem faciet [414a1] differentiam animalium. Propter quam autem causam sit, posterius intendendum est. | Similiter autem et circa sensus accidit: alia | quidem enim habent omnes, alia vero quosdam, quedam autem unum maxime | necessarium, tactum.

3 - Tertia quaestio

1 - Ostendit quod conveniunt in genere...

Quoniam autem quo vivimus et sentimus dupliciter [5] dicitur, sicut quo scimus (dicimus autem hoc quidem scientiam, | illud autem animam; in utroque enim horum dicimus scire), | similiter autem et quo sanamur (aliud quidem sanitas est, aliud autem | in parte quadam corporis aut in toto); horum autem scientia que | et sanitas forma est et species quedam et ratio et ut actus [414a10] susceptivi est, hec quidem scibilis, illa vero sanativi | (videtur enim in patienti et disposito activorum | inesse actus); anima autem esse hoc quo vivimus et | sentimus et movemur et intelligimus primum; quare ratio quedam erit | et species, sed non materia et subiectum. Tripliciter enim [15] dicta substantia, sicut diximus, quorum hoc quidem species, | illud autem materia, aliud autem ex utrisque; horum autem materia quidem potentia, | species autem actus, postea ex utrisque animatum; non | corpus est actus anime, sed ipsa corporis cuiusdam. | Et propter hoc bene opinantur quibus videtur neque [414a20] sine corpore esse neque corpus aliquod anima. Corpus quidem | enim non est, corporis autem aliquid est; et propter hoc in corpore | est, et in corpore huiusmodi, et non sicut priores in corpus | adaptabant ipsam, nichil diffinientes in quo | et quali, et vere cum non videatur quodlibet accipere [25] contingens. Sic autem fit et secundum rationem: uniuscuiusque enim actus | in eo quod in potentia est et propria materia fuit aptus natus | fieri. Quod quidem igitur actus quidam est et ratio | potentia habentis esse huiusmodi, manifestum ex his est. |

2 - Ostendit qualiter conveniunt in genere eodem...

1 - Ostendit quod non penitus univocata sunt in genere quod est actus corporis...

1 - Ponit medium dictae rationis et explanationem eius

Potentiarum autem anime que dicte sunt, aliis quidem [414a30] insunt omnes, aliis vero quedam harum, | quibusdam vero una sola. Potentias autem dicimus vegetativum, | appetitivum, sentitivum, motivum secundum locum, intellectivum. | Inest autem plantis quidem vegetativum solum, alteris autem [414b1] et hoc et sentitivum. Si autem sentitivum, et appetitivum est; | appetitus quidem enim desiderium et ira et voluptas sunt. | Animalia autem omnia habent unum sensuum: tactum. | Cui autem sensus inest, huic letitia que et tristitia et [5] dulce et triste; quibus autem hec, et cupiditas. | Dulcis enim appetitus hec est. Adhuc alimenti sensum habent. | Tactus enim alimenti sensus est. Siccis enim et humidis | et calidis et frigidis aluntur viventia omnia. Horum | autem sensus tactus est, sed aliorum sensibilium secundum accidens. [414b10] Nichil enim in alimentum confert sonus neque color | neque odoratus, neque humor unum aliquod est eorum que tanguntur. Esuries autem et | sitis desiderii sunt: et esuries quidem sicci et calidi est, sitis | autem frigidi et humidi. Humor vero ut dulcedo quedam horum | est. Certificandum autem de his posterius est. Nunc autem in tantum [15] dictum sit quod animalibus habentibus tactum appetitus insit. | De imaginatione autem inmanifestum; | posterius autem intendendum est. | Quibusdam autem ad hec inest et secundum locum motivum, | alteris autem intellectivum que et intellectus, ut hominibus et | si aliquod huiusmodi alterum est aut honorabilius.

2 - Ponit conclusionem

Manifestum igitur quoniam [414b20] eodem modo una erit ratio anime que et figure. | Neque enim ibi figura est preter triangulum et que consequenter sunt, | neque hic anima preter predictas est.

2 - Infert conclusionem suam principalem huius totius capituli

1 - Innuit primam rationem

Fiat autem et | in figuris ratio communis, que conveniet quidem omnibus, | propria autem nullius erit figure; similiter autem et in predictis [25] animabus. Unde ridiculum est querere communem rationem et | in his et in alteris, que nullius erit horum que sunt propria | ratio, neque secundum propriam et individuam speciem, dimittentes | huiusmodi.

2 - Innuit ipsius similis explanationem

1 - Dicit quod similiter est in figuris...

Similiter autem se habent ei que de figuris est, et | que sunt secundum animam. Semper enim in eo quod est consequenter, est potentia [414b30] quod prius est, et in figuris et in animatis, | ut in tetragono quidem trigonum est, in sentitivo autem vegetativum. | Quare unumquodque querendum est que sit uniuscuiusque anima, ut que | plante et que hominis aut bestie. Propter quam autem causam consequenter [415a1] sic se habent, considerandum est.

2 - Explanat magis quiddam dictum proximo...

Sine quidem enim vegetativo | sentitivum non est. A sentitivo autem separatur vegetativum | in plantis. Iterum autem sine quidem eo quod potest tangere, aliorum | sensuum neque unus est. Tactus autem sine aliis est. [5] Multa enim animalium neque visum neque auditum habent | neque odoratus sensum. Et sentitivorum autem alia quidem | habent secundum locum motivum, alia vero non. Ultimum | autem et minimum animum et mentem, ut homo aut huiusmodi aliud. Quibus quidem enim corruptibilium inest animus, his et reliqua omnia; [415a10] quibus autem illorum unumquodque, non omnibus animus. Sed quibusdam quidem | neque imaginatio, alia autem hac sola vivunt. De speculativo autem | intellectu altera ratio est. Quod quidem igitur de horum unoquoque ratio, | hec propriissima est et de anima, manifestum est. |

2 - Prosequitur de eo quod intendit

1 - Determinat de potentia vegetativa

1 - Determinat modum suum procedendi in hac parte

1 - Intendit rationem

Necessarium autem est debentem de his intentionem facere [15] accipere unumquodque ipsorum quid est, postea sic de habitis | et de aliis investigare. Si autem congruit dicere quid unumquodque | ipsorum, ut quid intellectivum aut sentitivum aut vegetativum, | prius autem dicendum quid sit intelligere et quid sentire. Priores | enim potentiis actus et praxis secundum [415a20] rationem sunt. Si autem sic his adhuc priora opposita sunt, | oportet considerare de illis primum, si indigens erit determinare propter | eandem causam, ut de alimento et sensibili et intelligibili. Quare | primum de alimento et generatione dicendum est. Vegetativa enim | anima et aliis inest, et prima et maxime communis [25] potentia anime est, secundum quam inest vivere omnibus; cuius sunt | opera generare et alimento uti.

2 - (NO LEMMA - division reconstructed from context) Ostendit quiddam quoniam supposuit

1 - Principalis

Naturalius enim | viventibus operibus est, quecumque perfecta et non inperfecta, quam generationem | per se vanam habere, facere alterum sicut et ipsum est: animal quidem | animal, planta autem plantam, quatinus ipso semper et divino participent secundum quod [415b1] possint. Omnia enim illud appetunt et illius causa agunt, | quecumque agunt secundum naturam. Id autem quod est cuius causa sit, dupliciter est: hoc quidem cuius, illud | vero quo. Quoniam igitur communicare non possunt ipso semper et divini continuatione | (propter id quod nichil contingit corruptibilium idem et unum [5] numero permanere), secundum quod potest participare unumquodque communicat | sic: hoc quidem magis, illud vero minus. Et permanet non idem | sed ut idem, numero quidem non unum, specie autem unum.

2 - Incidens

1 - Dicit hoc in communi...

Est autem | anima viventis corporis causa et principium. Hec autem multipliciter | dicuntur. Similiter autem anima secundum determinatos [415b10] tres modos causa: et namque unde motus ipse est, et cuius | causa, et sicut substantia animatorum corporum anima | causa est.

2 - Ostendit illud...

1 - Ostendit animam esse in ratione causae formalis

Quod quidem igitur sit sicut substantia, manifestum est. Causa enim ipsius esse | omnibus substantia est; vivere autem viventibus esse est; causa autem | et principium horum anima est. Amplius eius quod est potentia, ratio [15] actus est.

2 - Ostendit ipsam esse in ratione causae finalis

Manifestum autem quod et propter quid anima causa est. | Sicut enim intellectus propter hoc intelligit, eodem modo et | natura; et hoc est ipsius finis. Huiusmodi autem in animalibus | anima est et secundum naturam. Omnia enim phisica corpora | anime instrumenta sunt; et sicut animalium, sic et [415b20] plantarum, sicut que propter animam sunt. Dupliciter autem dicitur quod huius | causa est: quod que est cuius et quo.

3 - Ostendit quod ipsa est in ratione causae efficientis

1 - Principalis

At vero et unde primum dicitur quod est | secundum locum motus, anima est. Non omnibus autem inest viventibus | potentia hec. Est autem et alteratio et augmentum secundum | animam. Sensus quidem enim alteratio quedam esse videtur. [25] Sentit autem nichil, quod non participat anima. Similiter autem et de | augmento et detrimento se habet. Nichil enim corrumpitur neque augmentatur | phisice, nisi alitur. Alitur autem nichil, quod non communicet | vita.

2 - Incidens

1 - Prima opinio

1 - Prima ratio

Empedoclis autem non bene dixit hoc, addens | augmentum accidere plantis, deorsum quidem [416a1] propter id quod terra sic fertur secundum naturam, sursum autem propter | ignem similiter. Neque enim sursum et deorsum bene accipit. | Non enim idem est omnibus sursum et deorsum, et omni; | sed sicut caput est animalium, sic radices plantarum sunt, [5] si congruit instrumenta dicere altera et eadem operibus. |

2 - Secunda ratio

Ad hec autem quid est continens in contraria que feruntur, ignem | et terram? Evellentur enim, nisi aliquod esset prohibens. | Si vero erit, hoc est anima et causa augmentatur | et alitur.

2 - Secunda opinio

Videtur autem quibusdam ignis natura [416a10] simpliciter causa alimenti et augmenti esse. Et namque | ipsum videtur solum corporum esse aut elementorum quod alitur | et augmentatur. Unde et in plantis et in | animalibus accipiet aliquis hoc esse quod operatur. Hoc autem | concausa quidem quodam modo est; non tamen simpliciter causa, sed [15] magis anima. Ignis quidem enim augmentum in infinitum est, | quousque est combustibile. Natura autem constantium omnium | est terminus et ratio et magnitudinis et augmenti. Hec autem | anime sunt, sed non ignis, et rationis magis sunt quam materie.

2 - Procedit secundum modum determinatum

1 - Determinat de obiecto potentiae vegetativae

1 - Dat causam quare prius de alimento determinandum est

Quoniam | autem hec potentia anime est vegetativa et generativa, et de [416a20] alimento necessarium est determinare primum. Determinatur enim secundum | alias potentias opere hoc.

2 - (NO LEMMA - division reconstructed from context) Venatur definitionem alimenti

1 - Inquirit tria quae quasi materialia sunt in definitione eius...

1 - Principalis

Videtur autem esse alimentum | contrarium contrario, non omne autem omni, sed | quecumque contrariorum non solum generationem ex alterutris habent sed | augmentum. Fiunt autem multa ex alterutris, sed non omnia, [25] ut sanum ex laborante. Videntur autem neque illa | eodem modo adinvicem esse alimentum, sed aqua quidem | igni alimentum est, ignis autem non alit aquam. In simplicibus quidem igitur | corporibus hoc esse videtur maxime: aliud quidem | alimentum, aliud vero quod alitur.

2 - Incidens

Oppositionem autem habet. Dicunt enim hii quidem [416a30] simile simili ali, sicut et augeri. Aliis autem, sicut diximus, e contrario videtur contrarium | contrario, tamquam inpassibile sit simile, alimentum autem mutari et decoqui. Mutatio autem | omnibus est in contrarium aut in medium. Adhuc patitur [35] aliquid alimentum ab eo quod alitur, sed non hoc ab [416b1] alimento, sicut neque instructor a materia, sed ab illo | hec. Instructor autem mutat solum in actum ex | otio. Utrum autem est alimentum quod ultimo fit | aut quod primo, habet differentiam. Si vero utraque, sed hoc [5] quidem non coctum, illud autem coctum, utrobique utique continget | alimentum dicere: in quantum quidem enim non coctum, contrarium contrario | alitur, in quantum autem coctum, simile simili. Quare | manifestum est quod dicunt quodam modo utrique et recte et non | recte.

2 - Inquirit tria quae quasi materialia sunt in definitione eius...

Quoniam autem nichil alitur non participans anima, animatum [416b10] erit corpus quod alitur, in quantum animatum est. Quare et | alimentum ad animatum est, et non secundum accidens.

2 - Indendit determinare de operationibus potentiae vegetativae

Est | autem alterum alimento et augmentativo esse. Secundum enim quod quantum aliquod est | quidem animatum, augmentativum est; secundum autem quod est hoc aliquid et substantia, alimentum est. | Salvat enim substantiam et usque ad hoc est, quousque [15] alat. Et generationis factivum est, sed non eius quod alitur, sed | ut id quod alitur. Iam enim est ipsa substantia. Generat enim | nichil se ipsum, sed salvat.

3 - Intendit determinare de potentia vegetativa

1 - Determinat de ipsa potentia in se

1 - Dat unam definitionem eius

Quare huiusmodi | anime principium potentia est possibilis salvare suscipiens ipsam secundum quod | est huiusmodi; alimentum autem preparat se operari. Unde privatum [416b20] alimento non potest esse. Quoniam autem sunt tria, quod alitur | et quo alitur et alens, alens quidem est | prima anima; quod vero alitur est habens hanc corpus; quo | autem alitur alimentum est.

2 - Dat definitionem aliam eius

Quoniam autem a fine | omnia appellari iustum est, finis autem est generasse ut ipsum, [25] erit utique prima anima generativum ut est ipsum.

2 - Determinat de instrumento huius potentiae

Est autem quo alitur | dupliciter (sicut et quo gubernat: et manus et temon): | hoc quidem movens est et movetur, illud autem est movens solum. Omne | autem necessarium est alimentum posse coqui; operatur | autem decoctionem calor; unde omne animatum habet calorem. [416b30] Figura quidem igitur alimentum quid sit, dictum est. Certificandum autem | est de ipso posterius in propriis rationibus. |

2 - Intendit de potentiis apprehensivis

1 - Determinat de potentiis apprehensivis secundum quod apprehensivae sunt

1 - Determinat de potentia apprehensiva sensitiva

1 - Determinat de potentia sensitiva in communi

1 - Declarat hanc partem definitionis dictae quod sensus sive sensitiva virtus est...

1 - Ostendit rationibus duabus dictam partem definitionis

1 - Prima ratio

Determinatis autem his dicamus communiter de omni | sensu. Sensus autem in ipso moveri que et pati | accidit, sicut dictum est. Videtur enim quedam alteratio esse. [35] Dicunt autem quidam et simile a simili pati. [417a1] Hoc autem quomodo possibile aut inpossibile sit, dictum est in rationibus | universalibus de ipso agere et pati.

2 - Secunda ratio

Habet autem dubitationem: et propter quid | sensuum ipsorum non sit sensus; et | quare sine his que sunt extra, non faciunt sensum, unito igne et terra et [5] aliis elementis, quorum est sensus per se. Manifestum igitur est quod sentitivum non | actu, sed potentia tantum est - unde sicut combustibile non | comburitur ipsum secundum se ipsum sine combustivo; combureret enim | se ipsum et nichil indigeret actu igne esse. |

2 - Explanat conclusionem per expositionem vocabulorum in ipsa positorum

1 - Dividit sensum in sensum in habitu et sensum in actu

1 - Principalis

Quoniam autem [417a10] sentire dicimus dupliciter - potentia que enim audiens | et videns audire et videre dicimus, et si forte dormiens aut | iam operans sit - dupliciter utique dicitur et sensus: hic quidem | sicut potentia, ille autem sicut actus. Similiter autem et sentire, quod que | potentia est et actu.

2 - Incidens

Primum quidem igitur quod quasi [15] idem sit pati et moveri et agere, | dicimus. Et namque est motus actus quidam, inperfectus tamen, | sicut in alteris dictum est. Omnia autem patiuntur et | moventur ab activo cum actu sit. Unde est quidem tamquam | a simili pati, est autem tamquam a dissimili, sicut [417a20] diximus. Patitur quidem enim dissimile sustinens, passum autem | simile est.

2 - Dividit nomen 'potentia'

Dividendum autem et de potentia et actu est. | Nunc enim simpliciter dicemus de ipsis. Est quidem enim | sic sciens aliquid, sicut si dicamus hominem scientem, quoniam | homo scientium est et habentium scientiam. Est autem, [25] sicut iam diximus scientem habentem gramaticam. Uterque autem horum non eodem modo possibilis est: sed hic | quidem quoniam genus huiusmodi et materia est, ille autem aliquid volens | possibilis est considerare, nisi aliquid prohibeat exterius. Iam autem | considerans, cum actu sit, et proprie sciens est hoc a-. [417a30] Utrique quidem igitur primi secundum potentiam scientes sunt; | sed hic quidem per doctrinam alteratus est et multotiens | ex contrario mutatus habitu, hic autem ex eo quod habet sensum [417b1] aut gramaticam, non agit autem in agendo alio | modo.

3 - Dividit nomen 'pati'

Non est autem simplex neque pati: sed aliud quidem est | corruptio quedam a contrario, aliud autem salus magis est eius quod est | potentia ab eo quod est actu, et simili sic sicut potentia [5] se habet ad actum. Speculans enim fit habens | scientiam; quod vere aut non est alterari (in se ipsum enim est | inductio et in actum) aut alterum genus alterationis est. Unde non bene se habet dicere sapiens cum sapiat alterari, | sicut neque edificatorem cum edificet. [417b10] In actum quidem igitur ducens ex eo quod est potentia secundum intelligens et | sapiens, non doctrinam sed alteram denominationem habere iustum est. | Sed ex eo quod est potentia addiscens et accipiens scientiam | ab eo quod actu est et a didascalo, aut neque pati | dicendum est, sicut dictum est, aut duos modos esse alterationis: [15] et unam in privativas dispositiones mutationem | et alteram in habitus et naturam.

4 - Adaptat divisionem potentiae ad propositum

1 - Principalis

Sentitivi autem | prima quidem mutatio fit a generante. Cum autem generatum est, | habet iam, sicut scientiam, et sentire | secundum actum. Similiter igitur dicitur considerare.

2 - Incidens

Differt [417b20] autem quod huius quidem activa operationis extra sunt: visibile | et audibile, similiter autem et reliqua sensuum. | Causa autem est quoniam singularium secundum actum sensus est, | scientia autem universalium; hec autem in ipsa quodam modo sunt | anima. Unde intelligere quidem in ipso est cum velit, sentire [25] autem non est in ipso; necessarium est autem esse sensibile. | Similiter autem hoc se habet et in scientiis sensibilium, | et propter eandem causam: quia sensibilia singularium sunt | et exteriorum. Sed de his quidem certificare | tempus fiet et iterum. Nunc autem diffinitum tantum sit quoniam, [417b30] cum non simpliciter sit quod potentia dicitur, sed aliud quidem sicut si | utique dicamus puerum posse militare, aliud autem sicut in | etate existentem, sic se habet sentitivum.

2 - Declarat residuum definitionis

Quoniam autem innominata [418a1] ipsorum differentia, determinatum est autem de ipsis quoniam altera et quomodo sint altera, | uti necesse est ipso pati et alterari | tamquam propriis nominibus. Sentitivum potentia est | ut sensibile cum iam sit actus, sicut dictum est. Patitur [5] quidem igitur non cum simile sit, passum autem similatur et est ut | illud. |

2 - Determinat specialiter de potentiis sensitivis specialibus

1 - Determinat de sensibilibus

1 - Dividit sensibile in commnui

1 - Ponit divisionem sensibilis

Dicendum autem est secundum unumquemque sensum de sensibilibus primum. | Dicitur autem sensibile tripliciter, quorum duo quidem per | se dicimus sentire, unum autem secundum accidens. [418a10] Duum autem aliud quidem proprium est uniuscuiusque sensus, aliud vero commune | omnium.

2 - Declarat membra divisionis

1 - Primum membrum

Dico autem proprium quidem quod non contingit altero sensu | sentiri, et circa quod non contingat errare, ut | visus coloris et auditus soni et gustus humoris. | Tactus autem plures quidem habet differentias. Sed in unaquaque iudicat [15] de his et non decipitur quoniam color est neque quoniam sonus, | sed quid est coloratum aut ubi aut quid est sonans aut ubi. | Huiusmodi quidem igitur dicuntur propria uniuscuiusque.

2 - Secundum membrum

Communia autem sunt motus, quies, | numerus, figura, magnitudo. Huiuscemodi enim neque uni | sensui sunt propria, sed communia omnibus. Tactus enim motus quidam [418a20] est sensibilis et visui.

3 - Tertium membrum

Secundum autem accidens dicitur sensibile | ut si album sit Diarri filius. Secundum accidens | enim hoc sentit, quoniam albo accidit | hoc quod sentit. Unde et nichil patitur secundum quod huiusmodi est, a | sensibili. Sensibilium autem secundum se propria proprie sunt [25] sensibilia, et ad que substantia apta nata est uniuscuiusque sensus. |

2 - Assumit sensibilia specialia ipsa de eis determinans

1 - Determinat de visibili

1 - Determinat quae et quot sunt visibilia

Cuius quidem igitur est visus, hoc est visibile. Visibile autem | est color quidem, et quod ratione quidem est dicere, innominatum autem | contingit esse. Manifestum autem erit quod dicimus ingredientibus maxime. |

2 - Determinat qualiter sunt visibilia

1 - Ostendit qualiter color est visibile

1 - Ostendit quod color est per se visibile

Visibile enim est color. Hoc autem est [418a30] secundum se visibilium; secundum se ipsum autem non ratione, sed quoniam in | se ipso habet causam esse visibile. Omnis enim color motivus [418b1] est secundum actum lucidi, et hoc est ipsius | natura.

2 - Ostendit qualiter color est per se visibile

1 - Ostendit quod color videtur mediante lumine

Unde quidem non visibile est sine lumine, sed omnis cuiuslibet | color in lumine videtur.

2 - Ostendit quid est lumen

1 - Principalis

1 - Definit gratia luminis 'lucidum'

Ex quo de lumine primum dicendum est quid est. | Est igitur aliquid lucidum. Lucidum autem dico quod est quidem [5] visibile, non autem secundum se visibile ut simpliciter est dicere, sed propter | extraneum colorem. Huiusmodi autem est aer et aqua et multa | planorum. Non enim secundum quod aqua est neque secundum quod est aer, lucidum est, sed | quoniam est natura eadem in his utrisque et | in perpetuo superius corpore.

2 - Definit 'lumen'

Lumen autem est huius actus, [418b10] lucidi secundum quod est lucidum. Potentia autem in quo hec, et | tenebra est. Lumen autem ut color est lucidi, cum sit | actu lucidum ab igne aut huiusmodi, ut quod est sursum | corpus. Et hoc enim quoddam est unum et idem. Quid quidem igitur | lucidum et quid sit lumen, est dictum:

2 - Incidens

1 - Prima opinio

quia neque ignis est neque omnino [15] corpus neque defluxus corporis nullius (esset enim corpus aliquod et | sic), sed ignis aut huiusmodi alicuius presentia in lucido est. | Neque enim duo corpora possibile est simul in eodem esse. | Videtur autem lumen contrarium tenebre esse. Est autem tenebra | privatio huiusmodi habitus ex lucido. Quare manifestum est quod [418b20] et huius presentia lumen est.

2 - Secunda opinio

Et non recte Empedoclis | neque si aliquis alius sic dixit, quod feratur | lumen et extendatur medio terre et continentis, | nos autem lateat. Hoc autem est et extra | rationis actum et extra ea que videntur. In parvo quidem [25] enim spatio lateret nos; ab oriente autem in | occidens latere magna multum questio est.

3 - Ostendit qualiter videtur mediante lumine

Est autem coloris | quidem susceptivum non color, soni autem absonum. | Non color autem lucidum et invisibile est aut quod vix | videtur, ut videtur esse quod tenebrosum est. Huiusmodi autem lucidum [418b30] quidem est, sed non cum sit actu lucidum, sed cum potentia. | Eadem enim natura quandoque tenebra quidem, quandoque autem lumen est.

2 - Qualiter illud aliud innominatum est visibile

1 - Principalis

[419a1] Non omnia autem visibilia in lumine sunt, sed solum uniuscuiusque | proprius color. Quedam enim in lumine quidem non videntur, | in tenebra autem faciunt sensum, ut que ignea videntur | et lucentia (non autem nominata sunt hec uno nomine), ut [5] cornu, capita piscium et squame et oculi. | Sed nullius videtur horum proprius color. Propter quam | quidem igitur causam hec visibilia sint, alia ratio est.

2 - Incidens

1 - Per rationem

Nunc autem in | tantum manifestum est quoniam quod in lumine quidem videtur, color est. | Unde non videtur sine lumine. Hoc enim erat ipsi [419a10] colori esse: quod est motivo esse secundum actum lucidi; | perfectio autem lucidi lumen est.

2 - Per signum

1 - Principalis

Signum autem huius | manifestum est. Si enim aliquis ponat habens colorem super ipsum | visum, non videbitur. Sed color movet lucidum, ut | aerem; ab hoc igitur continuo existente movetur [15] quo sentimus.

2 - Incidens

1 - Destruit per viam causae positionem Democriti

Hoc enim non bene dicit Democritus opinatus, | si esset vacuum medium, perspici utique certe, et | si formica in celo esset. Hoc enim inpossibile est. Patiente | enim aliquid quo sentimus, fit ipsum videre; ab ipso | quidem enim qui videtur colore, inpossibile est; relinquitur ergo a [419a20] medio. Quare necesse est aliquod esse medium. Vacuo autem facto, | non quod certe sed omnino nichil videbitur. Propter quam quidem | igitur causam colorem necesse est in lumine videri, dictum est. | Ignis autem in utrisque videtur: et in tenebra et lumine, | et hoc ex necessitate. Lucidum enim sub hoc fit [25] lucidum.

2 - Destruit per viam similis positionem Democriti

1 - Ostendit quod non contingit videre sine medio

Eadem autem ratio est et de sono et odore. | Nichil enim ipsorum tangens id quo sentimus, facit sensum; sed ab odore quidem et sono media moventur, | ab hoc autem eorum quo sentimus unumquodque. Cum autem super | ipsum aliquis apponit sensum sonans aut odorans, neque unum [419a30] sensum facit. De tactu autem et gustu habet se | similiter, non autem videtur. Propter quam autem causam, posterius erit manifestum. |

2 - Dicit quae sunt media aliorum sensuum

Medium autem sonorum quidem aer est, odoris autem innominatum est. Communis | enim quedam passio est ab aere et aqua: sicut lucidum | colori, sic est habenti odorem quod est in utrisque [35] his. Videntur enim aquatica animalium [419b1] habere sensum odoris. Sed homo quidem et pedibus ambulantium | quecumque respirant, inpossibilia sunt odorare nisi respirantia. Causa autem | et de his posterius dicetur. | Nunc autem primum de sonu et olfatu dividemus.

2 - Determinat de sensibili sensus auditus

1 - Determinat de sono in communi

1 - Determinat de sono secundum se

1 - Determinat de sono absoluto

1 - Determinat de sono secundum substantiam suam

1 - Dividit sonum in sonum in actu et sonum in potentia

Est [5] autem dupliciter sonus: hic quidem enim actus quidam est, alius autem potentia. | Alia quidem enim non dicimus habere sonum, ut spongiam, pilos. Quedam | autem habent, ut es et quecumque plana et lenia sunt, quoniam possunt | sonare. Hoc autem est ipsius medii et auditus | facere sonum actu.

2 - Dat condiciones materiales soni secundum actum

1 - Dat ipsas condiciones

Fit autem secundum actum [419b10] sonus semper alicuius et ad aliquid et in aliquo.

2 - Explanat condiciones

1 - Ponit expositionem earum in communi

Percussio enim est faciens. | Unde et inpossibile est, cum sit unum, fieri sonum. Alterum | enim est verberans et quod verberatur. Quare sonans ad aliquid | sonat, et sine tactu non fit; tangit autem aliquid. Cum autem ictu tetigerit, sonat. Ictus autem non fit sine motu.

2 - Ponit earum expositionem magis specialiter

1 - Determinat cuiusmodi debent esse percutiens et percussum

Sicut autem diximus, | non quorumlibet contingentium ictus sonus est. Nullum enim faciunt sonum [15] pili, etsi percutiantur, sed es et quecumque lenia et concava sunt: | es quidem quoniam lene est, concava autem repercussione multos faciunt | ictus post primum, inpotenti exire | quod motum est.

2 - Exponit quid debet esse medium

Amplius auditur in aere et aqua, sed minus. |

3 - Ostendit quod non semper exiguntur tria...

Non est autem soni proprius aer neque aqua, sed oportet firmorum [419b20] percussionem fieri adinvicem et ad aera. | Hoc autem fit cum permaneat percussus aer et non solvatur. | Unde si velociter et fortiter percutiatur, sonat. Oportet | enim pertingere motum rapientis fracturam aeris, | sicut si congregationem aut cumulum lapilli percutiat aliquis, qui fertur [25] velociter.

2 - Determinat de passione quadam soni

1 - Definit 'echo'

Echon autem fit cum ab aere, uno facto | propter vas determinans et prohibens, | iterum aer depellitur, sicut spera.

2 - Dat quandam divisionem eius non absolute...

Videtur autem semper fieri | echon, sed non certus, quia accidit in sono | sicut et in lumine. Et lumen enim semper repercutitur - [419a30] neque enim fieret penitus lumen, sed tenebra extra | solem (spatium) - sed non sic repercutitur sicut ab aqua | aut aere aut et a quodam alio lenium: quodque sit tenebram facere, | secundum quod lumen diffinimus.

2 - Determinat de sono comparando

1 - Comparat sonum ad id ad quod est ut ad auditam

1 - Determinat quod sonus immutat mediante aere

Vacuum autem recte dicitur proprium | audiendi. Videtur enim esse vacuum aer; hic autem est faciens [35] audire, cum moveatur continuus et unus. Sed propter id quod fragilis [420a1] est, non sonat nisi lene sit quod percutitur. Tunc autem unus fit | simul propter planum: unum enim lene planum.

2 - Determinat qualiter immutat mediante aere

1 - Dicit qualiter fit haec immutatio mediante aere

| Sonativum quidem igitur motivum est unius aeris usque | ad auditum. Auditus autem connaturalis est aeri. Propter autem id quod in aere est, moto [5] exteriori, quod infra movetur. Ob hoc non penitus animal audit, | neque penitus transit aer. Non enim penitus habet aerem movenda | pars et animatum.

2 - Determinat illud

1 - Ponit declarationem ipsam in se

Ipsum quidem igitur insonabile aer est | propter id quod corruptibilis est. Cum vero prohibeatur corrumpi, huius | motus sonus est. Qui autem est in auribus, edificatur ad hoc ut [420a10] inmobilis sit, quatinus certe sentiat omnes differentias | motus.

2 - Explanat declarationem ipsam per signa duo

1 - Primum signum

Propter hec autem et in aqua audimus, | quoniam non ingreditur ad ipsum connaturalem aerem; sed | neque in aurem, propter reflexiones. Cum autem hoc accidat, non | audit; neque si (spatium), sicut in pupilla pellis.

2 - Secundum signum

[15] Sed et signum est audiendi aut non, | sonare semper aurem sicut cornu. Semper enim proprio quodam motu | aer movetur qui est in auribus. Sed sonus extraneus | et non proprius est. Et propter hoc dicunt audire in vacuo et | sonanti, quia audimus in habenti determinatum aerem.

2 - Comparat sonum ad id cuius est

Utrum [420a20] autem sonat quod verberatur aut verberans aut et utraque, modo | autem altero? Est enim sonus motus possibilis moveri hoc modo quo quidem a | lenibus, cum aliquis percutiat. | Non igitur omne, sicut dictum est, sonat | quod verberatur et verberans, ut si obiciatur acus acui; [25] sed oportet quod percutitur regulare esse. |

2 - Determinat de sono secundum differentias suas

1 - Principalis

Differentie autem sonantium | in sono secundum actum ostenduntur. Sicut enim sine | lumine non videntur colores, sic neque sine sono | acutum et grave.

2 - Incidens

Hec enim dicuntur secundum metaphoram ab [420a30] illis que tanguntur. Acutum quidem enim movet sensum in pauco | tempore in multum, grave autem in multo in paucum. Neque tamen | velox est acutum, grave autem tardum; sed fit huius quidem | propter velocitatem huiusmodi motus, illius vero propter tarditatem. [420b1] Et videntur similitudinem habere circa tactum cum acuto et hebeti. | Acutum quidem enim ut pungit, hebes vero pellit, | propter id quod movet hoc quidem in pauco, illud autem in multo. Quare accidit | hoc quidem velox, illud vero tardum esse. De sono quidem igitur [5] sic determinatum sit.

2 - Determinat de sono contracto

1 - Venatur definitionem 'vocis'

1 - Primum membrum

Vox autem quidam sonus est animati. | Inanimatorum enim nullum vocat, sed secundum similitudinem dicitur | vocare, ut tubicen et lira et quecumque alia inanimatorum | extensionem habent et melos et locutionem. Videtur enim quod et | vox hec habet.

2 - Secundum membrum

Multa autem animalium non habent [420b10] vocem, ut que sunt sine sanguine et pisces; et | hec rationabiliter, siquidem aeris motus sonus est. Sed | dicuntur vocare ut in Achelo sonant | branchiis aut in quodam altero huiusmodi.

3 - Tertium membrum

Vox autem animalis sonus est | et non in qualibet parte. Sed quoniam omne sonat verberante [15] aliquo et aliquid et in aliquo (hoc autem est aer), rationabiliter utique | vocabunt hec sola quecumque accipiunt aerem. Iam enim | respiranti congruit natura in duo opera: sicut | lingua in que gustum et locutionem, quorum | gustus quidem necessarium est (unde et pluribus inest), interpretatio autem est [420b20] propter bene esse; sic et spiritu utitur ad que calorem | interiorem, sicut necessarium est (causa autem in alteris dicetur), | et ad vocem ut sit bene. Organum | autem respirationi guttur est. Cuius autem causa hec pars | est spirans. Hac enim parte plus habent [25] calorem pedibus gradientia aliis. Indiget autem respiratione et | circa cor locus primus. Unde necesse est interius respirato | ingredi aerem. Quare percussio respirati | aeris ab anima que est in his partibus ad vocatam | arteriam, vox est.

4 - Quartum membrum

Non enim omnis animalis sonus vox est, [420b30] sicut diximus. Est enim et lingue sonare | sicut tussientes. Sed oportet animatum que esse | verberans et cum imaginatione aliqua. Significativus enim quidam sonus | est vox, et non respirati aeris, sicut tussis; [421a1] sed in hoc verberat qui est in arteria, ad ipsam.

2 - Verificat per signa

1 - Primum signum

Signum | autem est non posse vocare respirantem neque expirantem: | movet enim hoc retinens.

2 - Secundum signum

Manifestum autem est | et propter hoc pisces sine voce esse: non enim habent guttur. Hanc [5] autem partem non habent quia non recipiunt aerem neque respirant. | Propter quam quidem igitur causam, altera ratio est. |

3 - Determinat de odorabili

1 - Principalis

1 - Ostendit sive determinat quae sunt odorabilia

1 - Principalis

1 - Ostendit quod difficile est aliquid...

De odore autem et olfatu minus bene determinabile | dictis est. Non enim manifestum est quale aliquid sit odor sicut | sonus aut color. Causa autem est quoniam sensum hunc non [421a10] habemus certum, sed peiorem multis animalibus. Prave enim | homo odorat et nichil odorat odorabilium | sine tristitia et letitia, sicut non existente certo eo quo sentimus. | Rationabile autem sic est et fortes oculis colores | sentire et non permanifestas ipsis esse differentias [15] colorum nisi terrore et non terrore; sic | autem et hominum genus odores.

2 - Determinat quod aliquo modo est determinare de odore

1 - Determinat similitudinem istam odoris ad saporem in communi

Videtur enim | analogiam habere ad gustum, et similiter species | humorum cum his que sunt odoris. Sed certiorem habemus gustum | propter id quod ipse quidam tactus est, hunc autem habet sensum [421a20] homo certissimum. In aliis quidem enim | deficit multo ab animali, secundum autem tactum multo ab | animalibus differenter certificat. Unde et prudentissimum est | animalium. Signum autem est et in genere hominum secundum | id quod hoc sentit, esse ingeniosos et non ingeniosos, secundum [25] autem aliud nullum: fortes quidem enim carne ineptos mente, | molles autem carne bene aptos esse.

2 - Determinat de differentiis odorum...

Est autem sicut humor (hic quidem dulcis, | ille vero amarus), sic et odores sunt. Sed alia quidem | habent proportionaliter odorem et humorem, dico autem dulcem | odorem et dulcem humorem, alia vero contrarium. Similiter autem et [421a30] acer et austerus et acutus et pinguis est odor. | Sed sicut diximus, propter id quod non multum permanifesti sunt | odores sicut humores, ab his acceperunt nomina [421b1] secundum similitudinem rerum: dulcis quidem enim | a croco et melle, acer autem a thimo (spatium) et in | huiusmodi, eodem autem modo et in aliis.

2 - Incidens

Est autem | sicut auditus unusquisque sensuum: hic quidem audibilis [5] et non audibilis est, ille vero visibilis et non visibilis, et olfatus | odorabilis et non odorabilis. Non odorabile autem aliud quidem est | secundum id quod omnino inpossibile est habere odorem, aliud autem est parvum habens et | hoc pravum. Similiter autem et non gustabile dicitur.

2 - Ostendit qualiter sunt odorabilia

1 - Determinat in communi qualiter sunt odorabilia

Est autem et | olfatus per medium ut aerem aut aquam. Et [421b10] namque aquatica videntur odorem sentire, similiter et | que cum sanguine et sine sanguine sunt, sicut et que sunt in aere. Et | horum enim quedam a longe occurrunt ad que sub odorem | fiunt.

2 - Ostendit quandam esse diversitatem in odorando

1 - Ostendit hanc diversitatem esse

1 - Ducit ad impossibile

Unde et dubium videtur: si omnia quidem similiter | odorant, homo autem respirans; non respirans autem [15] sed expirans aut retinens spiritum non odorat, neque | a longe neque a prope, neque si in nasum intus ponatur; | et hoc quidem in ipso positum quo sentitur insensibile | esse, omnibus commune est. Sed si non respirant, non sentire | proprium est hominum. Manifestum autem est temptantibus. Quare [421b20] sanguinem non habentia, quoniam non respirant, alterum utique quendam sensum | habent preter eos qui dicti sunt.

2 - Ostendit impossibilitatem conclusionis

Sed inpossibile est, siquidem odorem | sentiunt. Odorabilis enim sensus et mali odoramenti | et boni odoramenti olfatus est. Amplius igitur et corrumpi videntur | a fortibus odoribus ex quibus quidem homo est, ut (spatium) [25] et sulfure et huiuscemodi. Olfatum quidem igitur habere necessarium est, | sed non respirantia.

2 - Dat causam huius diversitatis

Videtur autem in hominibus differre | hic sensus quo sentimus, ad eum qui est aliorum animalium, sicut | oculi ad eos qui fortes oculis sunt. Alii quidem enim | habent sicut velamen, id est palpebras, quas aliquis non movens [421b30] neque concutiens non videt; fortes autem oculis nichil | huiusmodi habent, sed mox vident que fiunt in lucido. | Sic igitur et olfatus quo sentitur aliis [422a1] quidem non cooperimentum inesse, sicut oculus; aliis vero aerem recipientibus | habere cooperimentum quod respirantibus discooperitur, | ampliatis venis et poris. Et propter hoc | respirantia non odorant in aqua. Necessarium enim est [5] olfatum habere respirantia. Hoc autem facere in humido | inpossibile est.

2 - Incidens

Est autem odor sicci, sicut est humor humidi. | Olfatus autem quo sentimus, potentia huiusmodi est. |

4 - Determinat de gustabili

1 - Determinat hoc de sapore in communi

1 - Ostendit quod sapores sunt gustabilia...

1 - Principalis

1 - Ostendit enthymemate propositum

Gustabile autem quiddam quod potest tangi; et hec est causa non esse | sensibile per medium extraneum corpus, [422a10] neque enim tactus.

2 - Verificat enthymema

1 - Verificat ipsam quoad premissam rationis

Et corpus autem in quo humor est, quod est gustabile, | in humido sicut materia est. Hoc autem est quiddam quod potest tangi.

2 - Verificat ipsam quoad conclusionem

Unde et si in | aqua essemus, sentiremus utique appositum dulce. | Nec esset autem sensus nobis per medium, sed in eo quod | misceremur humido, sicut est in potu. Color autem [15] non sic videtur in eo quod miscetur neque defluxionibus. Sic | quidem igitur medium nichil est. Sed color visibile est sicut | gustabile humor est. Neque autem facit humoris sensum sine | humiditate, ut | salsum. Bene enim liquidum ipsum est et liquefactivum lingue. [422a20]

2 - Incidens

Sicut autem et visus visibilis est et invisibilis | (tenebra autem invisibilis est, iudicat autem et ipsam visus), adhuc | valde splendidi est (et hoc enim invisibile est, alio autem modo a | tenebra), similiter autem et auditus soni que et silentii est (quorum | aliud quidem audibile, aliud autem non audibile) et magni soni est [25] sicut visus est splendidi (sicut enim parvus sonus | inaudibilis, quodam modo est magnus que et violentus) - | invisibile autem aliud quidem omnino dicitur sicut et in aliis | inpossibile, aliud autem quamvis aptum natum non habeat aut prave, sicut | non gressibile et quod sine grano dicitur -; sic autem est et gustus gustabilis [422a30] que et non gustabilis. Hoc autem est parvum aut pravum habens humorem | aut corruptivum gustus. Videtur autem esse principium, potabile | et non potabile. Gustus enim quidam uterque est, sed hoc quidem pravus | et corruptivus gustus, illud vero secundum naturam. Est autem commune | tactus et gustus potabile.

2 - Determinat qualiter sapor immutat gustum per medium intra

1 - Ponit ipsum modum immutandi

Quoniam autem humidum gustabile est, [422b1] necesse est et quo sentimus ipsum neque humidum esse actu | neque inpossibile humidum fieri. Patitur enim aliquid gustus | a gustabili secundum quod gustabile est. Necessarium ergo est humidum fieri | possibile quidem humidum fieri salvatum, non humidum autem est [5] gustativum quo sentimus.

2 - Dat ipsius modi verificationem per signa

1 - Primum signum

Signum autem est quod est neque secundum siccum | existentem linguam sentire neque multum humidam. Hic enim tactus | fit primi humidi,

2 - Secundum signum

sicut cum ante gustet aliquis | fortem humorem, gustet alterum, et ut laborantibus amara | omnia videntur propter id quod lingua plena huiusmodi humiditate [422b10] sentit.

2 - Determinat de saporibus specialibus

Species autem humorum, sicut et in | coloribus, simplices quidem contrarie sunt: dulce et | amarum; habite autem sunt cum hac quidem pingue, cum illa vero sallitum; | media autem horum acrum, austerum | et acutum. Fere enim hee videntur esse differentie humorum. [15] Quare gustativum est potentia huiusmodi, gustabile autem est | factivum actu huius. |

5 - Determinat de tangibili

1 - Tangit duas quaestiones de tactu et tangibili

1 - Tangit primam questionem

De eo autem quod potest tangi et tactu eadem ratio. Si enim | tactus non unus est sensus sed plures, necessarium est et que | possunt tangi sensibilia plura esse. Habet autem dubitationem utrum plures [422b20] sint aut unus,

2 - Tangit secundam questionem

et quid est quo sentimus quod est sentitivi: utrum | caro et in aliis simile sit; aut non sed | hoc quidem est medium, sed primum quo sentimus aliud quiddam | est intus.

2 - Determinat quaestiones illas

1 - Terminat quaestionem primam

1 - Terminat dictam quaestionem primam in partem negativam

1 - Ponit suam rationem principalem

Omnis que enim sensus unius contrarietatis esse | videtur, ut visus albi et nigri, et auditus gravis et [25] acuti, et gustus amari et dulcis. In eo autem quod tangi potest | multe sunt contrarietates: calidum frigidum, siccum humidum, | durum molle, et aliorum quecumque sunt huiusmodi.

2 - Dissolvit cavillationem quae posset ei fieri

Habet autem quandam | solutionem ad hanc dubitationem, quoniam et in aliis sensibus sunt contrarietates plures, ut in voce non [422b30] solum acutio et gravitas sed et magnitudo et parvitas | et lenitas et asperitas vocis et huiusmodi altera. Sunt autem | et circa colorem differentie huiusmodi altere. Sed quid sit unum | subiectum, sicut auditui sonus, sic tactui, non unum | esse manifestum.

2 - Dissolvit rationem ad oppositum

1 - Dissolvit hanc rationem quoad peccatum in praemissa

1 - Manifestat deceptionem huius argumenti

Utrum autem hoc quo sentimus intus aut non, sed mox [423a1] caro? Nullum videtur esse signum fieri sensum | simul cum his que tanguntur. Et enim nunc si aliquis circa carnem | extenderit ut pellem faciens, similiter sensum mox | tangens unum significat. Et tamen constat quod non est in hoc [5] id quo sentimus. Si autem et connaturale fiat, citius etiam demonstrabitur |

2 - Declarat causam huius deceptionis

1 - Ponit causam ipsam deceptionis in se

utique sensus. Per huiusmodi partem corporis videtur | sic se habere sicut utique si circulariter nobis aptus natus esset | aer: videremur enim uno quodam sentire et sonum et colorem et | odorem, et unus quidam sensus esse visus et auditus et [423a10] olfatus. Nunc autem, quoniam determinatum est per quod fiunt motus, | manifesta sunt predicta quibus sentimus altera esse. In tactu autem | hoc quidem nunc inmanifestum est.

2 - Ostendit quiddam quod in manifestando causam deceptionis supposuit

Ex aere quidem enim aut aqua inpossibile est constare | animatum corpus. Oportet enim aliquod firmum esse. Relinquitur | autem mixtum ex terra et his esse, ut vult caro et [15] simile. Quare necessarium est esse et corpus esse medium | possibili tangere quod aptum natum sit, per quod fiant sensus cum plures sunt. |

2 - Dissolvit rationem istam quoad peccatum in illatione

Demonstrat autem quod plures sint in lingua tactus: omnia | enim que tangi possunt, sentit secundum eandem partem et humorem. | Si quidem igitur et alia caro sentiret humorem, videtur [423a20] utique idem et unus esse sensus gustus et tactus. Nunc autem | duo sunt propter id quod non convertuntur.

2 - Terminat secundam quaestionem

1 - Determinat quid est medium in tactu

1 - Determinat an sit aliquod medium extra sufficiens in tactu

1 - Ostendit quod est aliquid medium extra necessario...

1 - Intendit primam rationem

Dubitabit autem aliquis: si omne | corpus profundum habet, hoc autem est tertia magnitudo; quorum autem | duum corporum medium est corpus aliquod, non contingit ipsa adinvicem se | tangere; humidum autem non est sine corpore, neque [25] humectum, sed necesse est aquam esse aut habere aquam; que vero | tanguntur adinvicem in aqua, nisi sicca extrema sint, | necesse est aquam habere medium quo repleta sint ultima; | si autem hoc verum est, inpossibile est tangere aliud aliud in aqua. |

2 - Intendit secundam rationem

Eodem autem modo est et in aere. Similiter autem et aer se habet [423a30] ad ea que sunt in ipso, et aqua ad ea que sunt in ipsa aqua. Latet | autem magis nos, sicut et que sunt in aqua animalia, [423b1] si humectum tangit humectum.

2 - Ostendit quod illud medium extra non est medium sufficiens

1 - Intendit primam differentiam

Utrum igitur omnium similiter sit sensus | aut aliorum aliter? Sicut nunc videtur, gustus quidem | et tactus in eo quod tangunt, alii autem a longe sunt. Hic autem non, | sed durum et molle per altera sentimus, [5] sicut et sonabile et visibile et | odorabile. Sed alia quidem a longe, alia vero a prope sunt, unde | latet; quoniam sentimus omnia per medium, sed | in his latet. Et etiam, sicut diximus et prius, | et si per pellem sentiamus omnia que tangi possunt latentem [423b10] quoniam prohibet, similiter utique habemus sicut in | aqua et in aere. Videmur enim nunc tangere que tangi possunt, | et nichil esse per medium.

1 - Intendit secundam differentiam

Sed differt id quod potest tangi a speculativis | et sonativis quoniam illa quidem sentimus ex eo quod | medium facimus nos aliquod, que vero sentiri possunt non a medio [15] sed simul cum medio sunt, sicut per clipeum percussus. | Non enim clipeus percussus percussus est, sed simul utrique | accidit percuti.

2 - Ostendit quod caro est sufficiens medium intra in tactu

Omnino autem videtur caro et lingua, sicut | aer et aqua ad visum et auditum et | olfatum se habent, sic se habere ad hoc quo sentimus, sicut [423b20] illorum unumquodque. Ipsius autem quo sentimus quod tangitur, | neque ibi neque hic fiet utique sensus, ut si quis corpus | album in oculum ponat ultimum. Aut et manifestum est | quod intus sit possibilis tangi sentitivum. Sic enim utique | accidit sicut et in aliis: apposita enim super id quo sentitur [25] non sentiunt, super autem carnem posita sentiunt. | Quare medium illius quod potest tangi caro est.

2 - Determinat quid est organum tactus

1 - Principalis

1 - Praecedens principale

Sunt quidem igitur que tangi possunt | differentie corporis secundum quod est corpus. Dico autem differentias | que elementa determinant: calidum frigidum, siccum humidum, de | quibus prius diximus in his que sunt de elementis.

2 - Determinat suum principale

Id autem quo sentimus, [423b30] hoc quod potest tangere et in quo vocatus tactus est sensus | primo, potentia huiusmodi pars est. Sentire quidem enim [424a1] pati quoddam est. Quare faciens quale ipsum actu est, | huiusmodi illud facit cum sit potentia. Unde similiter calidum et | frigidum aut durum et molle non sentimus, sed | excellentias, tamquam sensu ut medietate quadam existente [5] in sensibilibus contrarietatis. Propter hoc discernit | sensibilia. Medium enim discretivum est: fit enim ad utrumque | ipsorum alterum ultimorum. Et oportet esse sicut debens sentire | album et nigrum: neutrum autem horum est actu, | potentia vero utraque sunt; sic autem est et in aliis, et in [424a10] tactu neque calidum neque frigidum.

2 - Incidens

Amplius autem sicut visibilis et | invisibilis erat quodam modo visus (similiter autem et reliqua oppositorum), | sic et tactus est ipsius quod tangi et non tangi potest. Quod autem tangi non potest | est parvam que habens penitus differentiam cum his que possunt tangi, | ut passus est aer, et sunt eorum que tangi possunt excellentie, sicut sunt [15] corruptiva. Secundum quidem igitur unumquemque sensuum dictum | figuraliter est. |

2 - Determinat de ipsis sensibus

1 - Determinat quid est sensus

1 - Principalis

1 - Dat definitionem 'sensus'

Universaliter autem de omni sensu oportet accipere quoniam | sensus quidem est susceptivum sensibilium specierum sine | materia, ut cera anuli sine ferro et [424a20] auro recipit signum. Accipit autem aureum et | ereum signum, sed non in quantum aurum aut es est. Similiter autem | et sensus uniuscuiusque ab habente colorem aut humorem aut | sonum patitur, sed non in quantum unumquodque illorum dicitur, sed | in quantum huiusmodi est et secundum rationem. Quo autem sentimus primum est, in [25] quo huiusmodi est potentia. Est quidem igitur idem, sed esse alterum est. | Magnitudo quidem enim aliqua erit quod sentitur; non tamen | sentitivi esse neque sensus magnitudo est, sed ratio | quedam et potentia illius.

2 - Verificat per signa duo

1 - Verificat 'susceptivum specierum sensibilium'

Manifestum autem est ex his et propter | quid sensibilium excellentie corrumpunt ea quibus sentimus - [424a30] si namque sit fortior eo quo sentimus motus, solvitur | ratio (hoc autem sensus est), sicut et symphonia | et tonus percussis fortiter cordis -,

2 - Verificat 'sine materia'

et propter | quid plante non sentiunt; habentes quandam partem animatam | et aliquid patientes sunt ab ipsis que tangi possunt. Et namque frigescunt [424b1] et calefiunt. Causa enim est non habere medietatem neque | huiusmodi principium possibile species recipere sensibilium, sed | pati cum materia.

2 - Incidens

1 - Principalis

1 - Ostendit per rationem

Dubitabit autem aliquis si patiatur | ab odore quod inpossibile est olfatum habere, aut a colore [5] non possibile videre, similiter autem et in aliis. Si autem | quod est olfatus odor est, si aliquid facit, olfatum odor facit. | Quare inpossibilium olfatum habere nichil possibile est pati ab odore. | Eadem autem ratio et in aliis est. Neque possibilium est, | sed in quantum sentitivum unumquodque est.

2 - Ostendit per signum

Simul autem manifestum est et sic. [424b10] Neque enim lumen et tenebra neque sonus neque odor nullum facit | corpus, sed in quibus est, ut aer qui cum tonitru | scindit lignum. Sed possibilia tangi humores faciunt. Si | enim non, a quo utique patientur inanimata et alterantur? |

2 - Incidens

Ergo ne et illa faciunt? Aut non omne corpus passivum ab odore [15] et sono, et patientia indeterminata non manent, ut | aer. Fetet enim sicut patiens aliquid. Quid igitur est odorare | preter pati aliquid? Aut odorare sentire est, | aer autem patiens mox sensibilis fit.

2 - Determinat quot sunt sensus particulares

1 - Ostendit propositionem maiorem

[424b22] Quoniam autem non sit sensus alter preter quinque - dico | autem hos: visum, auditum, olfatum, gustum, tactum - ex his credet | aliquis. Si enim omnis cuius est sensus, et tactus est, et [25] nunc habemus sensum (omnis enim possibilis tangi secundum quod potest tangi, passiones | tactu nobis sensibiles sunt); necesse autem est, siquidem deficit aliquis | sensus, et organum aliquod nobis deficere,

2 - Ostendit propositionem minorem

1 - Ostendit quod non deficit...respectu alicuius sensibilis proprii

1 - Ostendit quod dictum est per naturam mediorum

et quecumque quidem | ipsi tangentes sentimus, tactu sensibilia sunt que | contingimus habentes, quecumque vero per media et non ipsa [424b30] tangimus, simplicibus distantiis, dico autem ut aere et aqua; | habent autem se sic quare, si quidem per unum plura sensibilia fiant que altera | adinvicem sunt genere, necesse est habentem huiusmodi quo sentit, | utrorumque sentitivum esse (ut si ex aere est quo sentit, | et est aer et soni et coloris), si vero plura [425a1] eiusdem sint, ut coloris et aer et aqua (utraque enim lucida), | et quod alterum ipsorum est, habens solum, sentiet ipsum per utraque; |

2 - Ostendit quod dictum est per naturam organorum

simplicium autem ex duobus his ea quibus sentiunt solum sunt, | ex aere et aqua (pupilla quidem enim ex aqua, auditus vero [5] ex aere, olfatus autem ex altero horum est), ignis autem aut nullius est aut | communis omnibus (nichil enim sine calore sentitivum est), terra vero | aut nullius est aut in tactu maxime miscetur: unde relinquitur | utique nullum esse id quo sentiunt extra aquam et aerem. Hec autem | et nunc habent quedam animalia. Omnes ergo sensus habentur [4225a10] a non inperfectis, non autem ab inperfectis; videtur enim et | talpa sub pelle habere oculos.

3 - Ostendit quod dictum est per naturam passionum sensibilium

Quare, nisi sit aliquod | alterum corpus et passio quod nullius est que sunt hic | corporum, neque unus deficiet sensus.

2 - Ostendit quod nec deficit...respectu alicuius sensibilis communis

1 - Principalis

1 - Innuit in communi hanc rationem

At vero neque | communium potest esse id quo sentiunt aliquod proprium, que unoquoque sensu [15] sentimus secundum accidens, ut motum, statum, | figuram, magnitudinem, numerum, unum. Hec enim omnia motu | sentimus: ut magnitudinem motu; quare et figuram | (magnitudo enim quedam et figura est); quiescens autem in eo quod non movetur; | numerus vero negatione continui et propriis; unusquisque [425a20] enim unum sentit sensus.

2 - Ponit magis expresse rationem dictam

Quare manifestum est quoniam inpossibile est cuiuslibet | proprium sensum esse horum, ut motus. Sic enim erit | sicut nunc visu dulce sentimus. Hoc autem est quod | in utrisque habere contingimus sensum secundum id quod, cum subeant, | cognoscimus. Si vero non, nequaquam utique sed aut secundum [25] accidens sentimus, ut Cleonis filium, non quia | Cleonis enim filius est sed quoniam albus est, huic autem accidit filii | Cleonis esse. Communium autem habemus iam sensum communem, | non secundum accidens. Non ergo est proprius. Nequaquam enim utique | sentiremus, sed aut sic sicut dictum est, Cleonis filium [425a30] nos videre. Adinvicem autem propria secundum accidens sentiunt | sensus, non secundum quod ipsi sunt, sed secundum quod unus est, cum [425b1] simul fiat sensus in eodem, ut cum colera amara | et rubicunda sit. Non enim alterius est dicere quoniam utraque | unum sunt. Ob hoc et decipitur, et si sit rubicundum, coleram opinatur esse. |

2 - Incidens

Inquiret autem aliquis cuius causa plures habemus sensus, [5] sed non solum unum; aut quatinus non lateant consequentia | et communia, ut sensus et magnitudo et numerus? Si enim | esset visus solus et ipse albi, lateret utique magis, | et viderentur idem esse omnia propter id quod se consequuntur adinvicem | simul color et magnitudo. Nunc autem, quoniam in altero sensibili [425b10] communia sunt, manifestum facit quod aliud quoddam unumquodque | ipsorum est. |

*(3) - Determinat de sensu communi (FLAW IN DIVISION SCHEME HERE; RECONSTRUCTED)

1 - Antecedens ad principale intentum

1 - Ostendit quod sensus particularis habet apprehendere operationem suam

1 - Ostendit rationibus duabus quod intendit

1 - Prima ratio

Quoniam autem sentimus quia videmus et audimus, necesse est | aut visu sentire quia videt aut altero. Sed idem erit | visus et subiecti coloris. Quare aut duo [15] eiusdem erunt aut idem eiusdem.

2 - Secunda ratio

Amplius autem, si et alter sit visus | sensus, aut in infinitum procedet aut ipse sui ipsius erit. | Quare in primo hoc faciendum est.

2 - Movet dubitationem et solvit

1 - Ponit dubitationem ipsam

Habet autem dubitationem. Si enim | visu sentire videre est, videtur autem color aut | habens: si viderit aliquis quod est videns, et colorem habebit primum videns. [425b20]

2 - Ponit dubitationis dissolutionem

1 - Ostendit quod peccat dictum argumentum in illatione

Manifestum igitur quoniam non unum est visu sentire; et | namque, cum non videmus, visu discernimus et tenebras et | lumen, sed non similiter.

2 - Ostendit quod non est omni modo conclusio falsa

Amplius autem et videns est tamquam | coloratum. Quo enim sentimus susceptivum sensibilis est sine | materia unumquodque. Unde abeuntibus sensibilibus insunt [25] sensus et fantasie quibus sentiunt.

2 - Ostendit quod sensus particularis habet discernere differentias

1 - Ostendit primam propositionem rationem argumenti

1 - Ostendit per rationem quod sensibile actu et sensus idem sunt

1 - Ponit conclusionem quam intendit et expositionem eius

Sensibilis autem | actus et sensus idem quidem est et unus, | esse autem ipsorum non idem - dico autem ut est sonus secundum | actum et auditus secundum actum. Est enim auditum habens | non audire, et habens sonum non semper sonat. Cum autem operetur [425b30] possibile audire et sonet possibile sonare, tunc | secundum actum auditus simul fit et secundum actum sonus; [426a1] quorum dicet utique aliquis aliud quidem esse auditionem, aliud vero sonationem. |

2 - Subiungit rationem quam intendit ad illam

Si igitur est motus et actio et passio in eo quod agitur, | necesse est sonum et auditum qui est secundum actum | in eo quod est secundum potentiam esse. Activi enim et [5] motivi actus et in patiente fit. Unde non necesse est | movens moveri. Sonativi quidem igitur actus sonus aut | sonatio est, auditivi autem auditus aut auditio est; dupliciter enim auditus | et dupliciter sonus est. Eadem autem ratio est et in aliis | sensibus et sensibilibus. Et sicut actio et passio [426a10] in patienti et non in agenti, sic et que est | sensibilis in sentitivo est. Sed in quibusdam quidem et nominatum est, ut sonatio et auditio, in | quibusdam autem non nominatum est utrumque. Visio enim dicitur visus | actus, que vero est coloris non nominatum est; et gustus [15] gustativi est, humoris autem non nominatus est.

2 - Ostendit per signum quod sensibile actu et sensus idem sunt

1 - Principalis

Quoniam autem unus quidem est | actus sensibilis et sentitivi, esse autem alterum est, | necesse ergo est simul corrumpi et salvari sic dictum | auditum et sonum, et humorem igitur et gustum et | alia similiter. Dicta autem secundum potentiam non necesse est.

2 - Incidens

[426a20] Sed priores phisiologi hoc non bene dicebant, nichil | opinantes neque album neque nigrum esse sine visu, neque humorem | sine gustu. Sic quidem enim dicebant recte, sic autem non recte. | Dupliciter enim dicto sensu et sensibili, | his quidem secundum potentiam, illis vero secundum actum, de his [25] autem accidit quod dictum est, sed in alteris non accidit. | Sed illi simpliciter dicebant de dictis non | simpliciter.

2 - Prosequitur ex hac probata rationem suam, arguens quod intendit

Si autem simphonia vox quedam est, vox autem et | auditus est sicut unum et est sicut non unum aut idem, proportio | autem est simphonia, necesse est et auditum proportionem quandam esse. [426a30] Et propter hoc corrumpit unumquodque excellens: et | acutum et grave auditum, et in humoribus [426b1] gustum, et in coloribus visum fortiter fulgidum et | opacum, et in olfatu fortis odor et dulcis et | amarus, tamquam ratio quedam sit sensus. Unde et | dulcia quidem sunt cum ducantur pura, et cum inmixta sunt, ad rationem: [5] ut acutum aut dulce aut salitum; dulcia enim tunc sunt. Omnino autem | magis mixtum simphonia est quam acutum aut grave. Tactus autem | est calefactibile et frigorabile. Sed sensus ratio est. Excellentia | autem tristantur aut corrumpuntur. Unusquisque quidem igitur sensus subiecti | sensibilis est, qui est in eo quo sentiunt secundum quod [426b10] sentiunt, et discernit subiecti sensibilis differentias: ut | album quidem et nigrum visus, dulce vero et amarum gustus. | Similiter autem se habet hoc et in aliis.

2 - Prosequitur quod principaliter intendit de sensu communi

1 - Ostendit an sit sensus communis

1 - Ostendit quod sensu discernitur album esse aliud a dulci

Quoniam autem | album et dulce et unumquodque sensibilium secundum unumquodque | discernimus, quodam et sentimus quia differunt; necesse igitur sensu: [15] sensibilia enim sunt.

2 - Ostendit quod non aliquo uno sensu particulari

Aut et manifestum est quia caro non est | ultimum id quo sentimus: necesse enim esset tangens ipsum | discernere discernens.

3 -Ostendit quod nec pluribus sensibus particularibus

Neque in separatis contingit discernere | quod alterum sit dulce ab albo, sed oportet uno quodam utraque manifesta | esse. Sic quidem igitur se habet: et si hoc quidem ego, illud autem tu sentis, [426b20] manifestum utique erit quoniam altera adinvicem sunt. Oportet autem unum dicere quia | alterum: alterum enim est dulce ab albo, dicit ergo idem. | Quare sicut dicit, sic intelligit et sentit. Quod quidem igitur non | possibile sit separatis iudicare separata, manifestum est.

2 - Ostendit qualiter se habeat

1 - Principalis

Quod | autem neque in separato tempore, abhinc est: sicut enim idem [25] dicit cum alterum sit bonum et malum, sic et quando alterum | dicit quoniam alterum et alterum est, non secundum accidens est ipsum | quando (dico autem: ut nunc dico quoniam alterum est, non tamen quoniam nunc alterum sit). | Sed dicit sic et nunc et quoniam nunc est. Simul ergo est; quare | indivisibile et in indivisibili tempore.

2 - Incidens

1 - Movet quandam dubitationem et solvit

1 - Movet dubitationem

At vero inpossibile est simul [426b30] contrarios motus moveri idem secundum quod est indivisibile et in | indivisibili tempore. Si enim dulce, sic movet sensum [427a1] et intelligentiam; amarum autem in contrario, et album aliter. |

1 - Solvit dubitationem

Ergo simul quidem et numero indivisibile et tempore inseparabile, | esse autem separatur. Est igitur quodam modo quidem sicut divisibile | divisa sentit, est autem sicut indivisibile. [5] Esse quidem enim divisibile est, loco autem et numero indivisibile. Aut | inpossibile est. Potentia quidem enim idem sunt et indivisibile et divisum contraria, | esse autem non. Sed in eo quod agitur divisibile est,

2 - Movet super datam solutionem aliam dubitationem et solvit

1 - Ponit dubitationem

et | inpossibile est simul album et nigrum esse; quare neque est species | pati ipsorum, si huiusmodi est sensus et intelligentia.

2 - Ponit solutionem

Sed [427a10] sicut quod dicunt quidam punctum, in quantum unum duo sunt, sic | et indivisibile est. Secundum quidem igitur quod est indivisibile, unum est discernens et simul; | secundum vero id quod est divisibile, non unum est: bis enim eodem utitur signo simul. | In quantum quidem igitur duobus utitur terminis, duo iudicat et separata | sunt ut in separato; in quantum vero est unum, uno et simul. De [15] principio quidem igitur secundum quod dicimus posse sentire animal, | determinatum sit hoc modo. |

2 - (INCIPIT TERTIUS LIBER) Determinat de potentia apprehensiva intellectiva

1 - Ostendit necessitatem huius tractatus

1 - Ostendit differentiam sensus ad intellectum

1 - Inducit opinionem antiquorum ponentium idem esse sensum et intellectum

1 - Ponit quaestionem ipsam in se cum quibusdam signis

1 - Ponit positionem ipsam in communi cum quibusdam signis

Quoniam autem duabus differentiis diffiniunt maxime animam, | motu que secundum locum et in eo quod est intelligere et discernere et | sentire, videtur autem et intelligere et sapere tamquam [427a20] quoddam sentire esse: in utrisque enim et his anima iudicat aliquid | et cognoscit eorum que sunt.

2 - Descendit specialiter ad Empedoclem et Homerum

Et antiqui sapere | et sentire idem esse firmabant, sicut Empedoclis | dixit: "Ad presens enim voluntas augetur hominibus"; | et in aliis: "Unde eis semper sapere altera prestat". [25] Hoc autem idem his vult et id quod est Homeri: | "Talis enim intellectus est in terrenis hominibus, qualem in die ducit pater virorum que deorum que".

2 - Ponit rationem principalem eorum et maxime communem et famosam

Omnes enim hii intelligere | sicut sentire corporeum opinantur, et sentire | et sapere simili simile, sicut in | secundum principia rationibus determinavimus.

2 - Ostendit differentiam sensus ad intellectum

1 - Destruit medium principale positionis suae

Et tamen oportuit simul et de deceptione ipsos [427b1] dicere: magis proprium enim animalibus est, | et plurimum tempus in hoc perficit anima. Unde necesse est aut etiam, | sicut quidam dicunt, omnia que videntur esse vera, | aut dissimilis tactum deceptionem esse. Hoc enim contrarium est ei quod est [5] simile simili cognoscere. Videtur autem et deceptio et | scientia contrariorum eadem esse.

2 - Destruit conclusionem ipsam sive positionem

1 - Prima ratio

Quod quidem igitur non | idem sit sentire et sapere, manifestum est: cum hoc enim | in omnibus quidem est, cum illo autem in paucis animalium est.

2 - Secunda ratio

Sed neque | intelligere est in quo est et recte et non recte. Recte quidem enim prudentia et [427b10] scientia est et opinio vera, non autem recte | contraria horum sunt. Neque hoc autem idem est cum ipso sentire. | Sensus quidem enim propriorum semper verus est, et omnibus inest | animalibus; intelligi autem contingit et falso, et | nulli inest cui non inest et ratio.

2 - Ostendit differentiam imaginationis ad intellectum et etiam ad sensum

1 - Prima ratio

Imaginatio alterum est et [15] a sensu et ab intellectu; et hec non fit sine sensu, | et sine hac non est opinio. Quod autem non sit | eadem intelligentia et opinio, manifestum est. Hec quidem enim | passio in nobis est, cum volumus: pre oculis enim | facere est, sicut sunt in recordativis positi et [427b20] idolum facientes. Opinari autem non in nobis est: necesse enim | falsum aut verum dicere.

2 - Secunda ratio

Amplius autem, cum opinemur, difficile | aliquod aut terribile, statim compatimur; similiter autem est et si confidendum sit. | Secundum autem fantasiam similiter nos habemus sicut | si essemus considerantes in pictura difficilia et confidentia.

3 - Tertia ratio

Sunt autem et [25] ipsius acceptionis differentie: scientia et opinio et | prudentia et contraria horum; de quibus differentie altera | sit ratio.

2 - Subiungit tractatum suum de imaginatione et intellectu

1 - Prooemialis

De eo autem quod est intelligere, quoniam alterum est ab eo quod est sentire, | huius autem aliud quidem fantasia esse videtur, aliud autem opinio; | de fantasia determinantes sic et de altero dicendum est.

2 - Exsecutiva

1 - Determinat de imaginatione

1 - Ostendit de numero quorum non est imaginatio...

1 - Enumerat ea de quorum numero videretur esse imaginatio

[428a1] Si igitur fantasia est secundum quam dicimus fantasma aliquod nobis | fieri, et si non aliquod secundum metaphoram dicitur, | una aliqua horum potentia habitus est secundum quem discernimus, aut | verum aut falsum dicimus. Huiusmodi autem sunt sensus, opinio, [5] intellectus, scientia.

2 - Ostendit quod non est imaginatio aliqoud illorum quattuor...

1 - Ostendit quinque rationibus quod imaginatio non est sensus

Quod quidem non sit sensus, manifestum ex his est. | Sensus quidem enim aut potentia aut actus est, ut visus | aut visio; apparet autem aliquid et nullo horum existente, | ut que in somnis. Postea sensus quidem semper adest, | fantasia autem non. Si vero actu idem esset, omnibus utique contingeret [428a10] bestiis fantasiam esse; videtur autem non, ut | formice aut api aut vermi. Postea hii quidem veri semper, | fantasie autem fiunt plures false. Amplius autem non dicimus, | cum operemur certe circa sensibile, quoniam videtur | hoc nobis homo; sed magis cum non ex opere sentimus, [15] tunc et verus et falsus est. Quod quidem igitur | prius diximus: apparent dormientibus visiones.

2 - Ostendit unica ratione quod nec intellectus nec scientia

At | vero neque semper vera dicentium neque una erit, ut scientia aut | intellectus: est enim fantasia et falsa.

3 - Ostendit quod imaginatio non est opinio

1 - Ostendit absolute quod imaginatio non est opinio

Relinquitur igitur videre si | opinio sit: fit enim opinio et vera et falsa. Sed [428a20] opinioni quidem inheret fides. Non enim contingit opinantem de quibus | videtur, non credere. Bestiarum autem nulli inest fides, | fantasia autem multis. Amplius autem, si omnem quidem opinionem consequitur fides, | fidem autem suasum esse, suasionem autem ratio; bestiarum autem | quibusdam fantasia quidem inest, ratio vero non.

2 - Ostendit quod imaginatio non est compositum ex opinione et sensu

1 - Ponit conclusionem

Manifestum igitur [25] est quoniam neque opinio cum sensu neque per sensum neque complexio | opinionis et sensus fantasia erit.

2 - Ponit rationem ipsam

1 - Ponit maiorem et declarationem eius

Propter que | hec et manifestum est quod non alia quedam est opinio, sed | illa que vere est cuius est et sensus; dico autem: ex albi opinione | et sensu complexio fantasia est; non enim [428a30] ex opinione quidem albi, ex sensu autem [428b1] boni. 'Apparet' igitur opinari est quod quidem sentit | non secundum accidens.

2 - Ponit declarationem minoris

Videntur autem et falsa de quibus | simul acceptionem veram habent: ut videtur quidem sol unius pedis, | sed creditus est esse maior habitatione. Accidit [5] igitur aut abicere sui ipsius veram opinionem quam habebat, | salvata re, non latentem neque decredentem; | aut, si adhuc habet, necesse est ipsam veram esse et | falsam. Sed falsa facta est, cum lateat decidentem | rem. Non ergo unum aliquod horum est neque ex his fantasia.

2 - Determinat quid est imaginatio

1 - Principalis

1 - Dat definitionem ipsam

[428b10] Sed quoniam est, moto hoc, moveri aliquid ab | hoc, fantasia autem motus quidam videtur esse et non sine | sensu fieri, sed in his que sentiunt et quorum sensus | est, est autem fieri motum ab actu sensus, ?|?

2 - Dat declarationem ipsius

1 - Proponit tres conditiones ipsas

et hunc similem necesse est esse sensui, erit utique [15] ipse motus neque sine sensu contingens neque non in | sensibilibus esse, sed multa est secundum ipsam facere | et pati habens, et esse et veram aut et falsam. Hoc | autem accidit propter hec. Sensus propriorum quidem verus | est aut quod parvissimum est habens falsum. Secundo autem est [428b20] ut hec accidant, et ex hinc iam contingit mentiri. | Quod quidem enim album sit, non mentitur; in quantum autem hoc album est aut | aliud, mentitur. Tertium autem communium est et consequentium | accidentia, quibus insunt propria; dico autem ut | motus et magnitudo acciderunt sensibilibus, circa que [25] maxime iam est decipi secundum sensum.

2 - Adaptat eas imaginationi

Sensus igitur | ab actu factus distabit a sensibus, | qui est ab his tribus sensibus. Et primus quidem presentis | sensus verus est, alteri autem presentis et | absentis erunt utique falsi, et maxime cum procul sit quod sentimus. [428b30] Si igitur nichil aliud habet que dicta sunt quam fantasia, [429a1] hoc autem est quod dictum est, fantasia utique erit motus | a sensu secundum actum factus.

2 - Incidens

Quoniam autem | visus maxime sensus est, et nomen ab ipso quod est lux, accepit, | quoniam sine lumine, non est videre. Et propter hoc quoniam permanent [5] et quod similia sunt sensibus, multa per ipsos operantur | animalia: alia quidem propter id quod non habent intellectum, ut bestie, | alia vero ex velamento intellectus aut egritudine aut | somno, ut homines. De fantasia quidem igitur quid est | et propter quid est, dictum sit in tantum.

2 - Determinat de intellectu

1 - Prooemialis

1 - Dat intentionem suam quoad ea de quibus intendit

1 - Dat intentionem suam quoad substantiam potentiae intellectivae

[429a10] De parte autem anime qua cognoscit anima | et sapit, sive separabili sive non separabili secundum | magnitudinem sed secundum rationem, considerandum est quam habet differentiam |

2 - Dat intentionem suam quoad proprietates eius

et quomodo forte sit ipsum intelligere.

2 - Modus procedendi

Si igitur est intelligere | sicut sentire, aut pati aliquid sit ab intelligibili aut [15] aliquod huiusmodi alterum sit.

2 - Exsecutiva

1 - Determinat de intellectiva potentia absolute

1 - Determinat de potentia intellectiva secundum suam substantiam sive in se

1 - Determinat de intellectu possibili

1 - Principalis / Esse

1 - Determinat de potentia intellectiva ut est possibilis

1 - Ostendit hoc per viam causae

Inpassibile ergo oportet esse, susceptiva autem speciei, | et potentia huiusmodi est sed non hoc; et [non] est similiter se habere: | sicut sentitivum ad sensibilia, sic est intellectivum ad | intelligibilia. Necesse itaque est, quoniam omnia intelligit, inmixtum esse, sicut | dicit Anaxagoras, ut imperet, hoc autem est ut cognoscat. [429a20] Despectum apparere enim prohibet extraneum et ei obicitur; | quare est neque ipsius esse naturam neque unam sed aut | hec: quia possibilis sit. Vocatus itaque anime intellectus (dico | autem intellectum quo opinatur et intelligit anima) | nichil est actu eorum que sunt, ante intelligere. Unde neque misceri [25] rationabile est ipsum corpori: qualis enim aliquis fieret, | calor aut frigus, si organum aliquid sit sicut sensibili; | nunc autem nullum est.

2 - Ostendit hoc per viam signi

Et bene iam dicentes sunt animam esse locum | specierum, nisi quod non tota sed intellectiva, neque actu | sed potentia est species. Quod autem non similis inpassibilitas sit [429a30] sentitivi et intellectivi, manifestum est ex organis | et sensu. Sensus enim non potest sentire [429b1] ex valde sensibili, ut sonus ex magnis | sonis, neque ex fortibus coloribus et odoribus neque | videre neque odorare; sed intellectus, cum aliquid intelligat valde intelligibile, | non minus intelligit infima sed et magis. [5] Sentitivum quidem enim non sine corpore est, hic autem separatus est.

2 - Determinat de anima facta actu intelligens

Cum | autem hic unaqueque fiat sicut sciens dicitur qui est secundum actum | (hoc autem accidit cum possit operari per se ipsum), | est quidem et tunc similiter potentia quodam modo, non tamen similiter est et | ante addiscere aut invenire; et ipse autem se ipsum aliquando potest intelligere.

2 - Incidens / Bene Esse

1 - Removet errorem possibilem credi ex dictis

1 - Ostendit animam differenter intelligere quaedam quam alia

[429b10] Quoniam autem aliud est magnitudo et magnitudinis esse, et | aqua et aque esse (et in alteris multis, sed | non etiam in omnibus: in quibusdam enim idem est), carnis esse et | carnem aut alio aut aliter se habenti discernit: caro enim | non sine materia, sed est sicut simum, hoc in hoc. [15] Sentitivo quidem enim calidum et frigidum iudicat, quorum | ratio quedam est caro;

2 - Determinat quomodo differenter

alio autem, aut etiam separato, aut sicut circumflexa | se habet ad se ipsam cum extensa sit, carnis esse discernit. | Iterum autem in his que abstractione sunt, rectum sicut | simum: cum continuo enim; quod autem aliquid erat esse, si alterum est [429b20] recti esse et rectum, aliud. Sit enim dualitas. Altero | itaque aut aliter se habenti iudicat. Omnino ergo sicut separabiles | res a materia, sic et que circa intellectum sunt.

2 - Movet quasdam dubitationes et solvit

1 - Movet dubitationes

1 - Prima dubitatio

Dubitabit | autem aliquis, si intellectus simplex est et inpassibile et nulli nichil | habet commune, sicut dixit Anaxagoras, quomodo intelliget, si [25] intelligere pati aliquid est. In quantum enim aliquod commune utrisque est, hoc | quidem agere videtur, illud vero pati.

1 - Secunda dubitatio

Amplius autem si intelligibilis et ipse est. | Aut enim aliis intellectus inerit, si non secundum aliud ipse | intelligibilis est, unum autem aliquod intelligibile specie est; aut mixtum aliquod habebit quod | facit intelligibilem ipsum sicut alia;

2 - Solvit dubitationes

1 - Prima dubitatio

aut pati quidem secundum [429b30] commune aliquod est. Unde dictum est prius quoniam potentia quodam modo est intelligibilia | intellectus, sed actu nichil est antequam intelligat. Oportet autem sic sicut [430a1] in tabula in qua nichil esse actu scriptum. | Quod quidem accidit in intellectu.

1 - Secunda dubitatio

Et ipse autem intelligibilis est | sicut intelligibilia. In his quidem enim que sunt sine materia, idem est | intelligens et quod intelligitur: scientia namque speculativa et [5] quod sic speculativum est, idem est. Non autem semper intelligendi causa | consideranda est. In habentibus autem materiam potentia unumquodque | intelligibilium est; quare illis quidem non inerit intellectus (sine | materia enim potentia est intellectus talium), illi autem intelligibile | inerit.

2 - Determinat de intellectu agente

1 - In se

1 - Determinat de intellectu agente secundum eius substantiam

1 - Ostendit quod est intellectus

[430a10] Quoniam autem sicut in omni natura est aliquid aliud quidem materia | in unoquoque genere (hoc autem est omnia potentia illa), alterum autem est | causa et efficiens, quod est omnia facit, ut ars | ad materiam sustinuit, necesse est et in anima esse | has differentias.

2 - Determinat quid est intellectus agens

Et est huiusmodi quidem intellectus quo omnia [15] fiunt; ille vero quo omnia est facere, sicut habitus quidam est, ut lumen: | quodam enim modo et lumen facit potentia colores | actu colores.

2 - Determinat de intellectu agente secundum proprietates

Et hic intellectus separatus et | inmixtus et inpassibilis substantia actu est. Semper enim honorabilius | est agens patienti et principium materia.

2 - Comparando agentem ad intellectum possibilem

Idem autem est [430a20] secundum actum scientia rei; que vero | est secundum potentiam tempore prior in uno est, omnino autem neque tempore. | Sed non aliquando quidem intelligit, aliquando vero non intelligit. Separatus autem solum est | hoc quod vere est, et hoc solum inmortale et perpetuum est. Non reminiscimur | autem, quod hoc quidem inpassibile sit, passivus autem intellectus [25] corruptibilis est, et sine hoc nichil intelligit. |

2 - Determinat de intellectu quoad proprietates eius

1 - Determinat de his proprietatibus in se

1 - Dividit proprietates intellectus in informationem et compositionem

1 - Principalis

Indivisibilium quidem igitur intelligentia in his est circa que non | est falsum. In quibus autem et falsum iam et verum est, compositio | quedam iam intellectuum est sicut eorum que insunt; quemadmodum Empedoclis | dixit: "vere multorum quidem capita sine cervice germinarunt", [430a30] postea composita sunt concordia, sic et hec separata | composita sunt, ut quod est sine metro et diametros, factorum autem [430b1] et futurorum tempus ante intelligens et componens. |

2 - Incidens

Falsum enim in compositione semper est: |* et namque, si album non album, composuit. Contingit autem et divisionem | dicere omnia. Sed igitur est non solum falsum aut verum [5] quia albus Cleon est, sed et quia erat et erit. Unum autem | faciens, hoc intellectus est unumquodque.

2 - Exsequitur de utrisque dividentibus

1 - De intellectu secundum quam est informatio

1 - Determinat qualiter divisibilia intelliguntur

1 - Determinat qualiter per se divisibilia intelliguntur

1 - Ostendit quod divisibile intelliguntur in indivisibili tempore

Indivisibile autem quoniam dupliciter, aut | potentia aut actu est, nichil prohibet intelligere indivisibile cum | intelligat longitudinem (indivisibilis enim actualiter est), et in tempore indivisibili: | similiter enim tempus divisibile et indivisibile [430b10] est longitudine.

2 - Determinat qualiter in indivisibili tempore

Non igitur est dicere in medio aliquid intelligere utroque: non | enim esset, nisi divideretur, sed aut potentia. Seorsum autem utrumque | intelligens dividit et tempus simul; tunc | autem est ut in longitudine. Si vero est sicut ex utrisque, et tempore est quod est | in utrisque.

2 - Determinat qualiter per accidens divisibilia intelliguntur

Quod autem [est] non secundum quantitatem indivisibile est sed specie, [15] intelligit in indivisibili tempore et indivisibili anime. | Secundum accidens autem - et non in quantum illa - divisibilia sunt quo intelligit | et in quo tempore, sed in quantum indivisibilia sunt. Inest enim et his | aliquod indivisibile, sed fortassis non separabile, quod facit unum tempus | et longitudinem. Et hoc similiter in omni est continuo [430b20] et tempore et longitudine.

2 - Determinat qualiter indivisibilia intelliguntur

Punctum autem omne divisio est, et | huiusmodi indivisibile monstratur sicut privatio. Et similis | ratio in aliis est, ut quo modo malum cognoscit aut | nigrum: contrario enim quodam modo cognoscit. Oportet autem potentia | esse cognoscens et esse in ipso. Si vero alicui non est [25] contrarium causarum, ipsum se ipsum cognoscit et actu est | et separabile.

2 - De intellectu secundum reliquam eius operationem

1 - Determinat quod credulitas sive composito est vera vel falsa

1 - Principalis

Amplius autem dictio quidem aliquid de aliquo, sicut | affirmatio, aut vera aut falsa omnis est.

2 - Incidens

Intellectus autem non omnis, | sed qui est ipsius 'quid est' secundum quod aliquid erat esse, verus est, et non est aliquid | de aliquo.

2 - Ostendit hoc per duplex simile

Sed sicut videre proprii verum (si autem homo [430b30] album aut non, non verum semper est), sic se habent quecumque | sine materia sunt. [431a1] Idem autem est secundum actum scientia rei. | Que vero secundum potentiam est, tempore prior est in uno; omnino | autem neque tempore: sunt enim ex eo quod actu est omnia que | fiunt.

2 - In comparatione ad virtutem sensitivam

1 - Comparat intellectum ad sensum in recipiendo

1 - Dicit sensum fieri actu sentiens per sensibile

Videtur autem sensibile quidem ex potentia existenti [5] sentitivo actu agens: non enim patitur neque alteratur. | Unde alia hec species motus est: motus enim inperfecti | actus erat, simplex autem actus alter est, qui est perfecti. |

2 - Dicit sensum in hoc convenire cum intellectu informativo

Ipsi quidem igitur sentire simile est dicere solum et intelligere: |

2 - Comparat intellectum ad sensum in movendo

1 - Principalis

1 - Determinat principale suum in se

cum autem letum aut triste, ut affirmans aut negans, imitatur [431a10] aut fugit. Et est letari quidem et tristari agere | sensibili medietate ad bonum aut huiusmodi. | Et fuga et appetitus idem est secundum actum; et | non alterum est appetitivum et fugitivum, neque ab invicem neque | a sentitivo; sed esse aliud est. Sed intellective anime [15] fantasmata ut sensibilia sunt. Cum autem bonum | aut malum est dicere aut negare, et fugit aut persequitur.

2 - Arguit corollarie animam non intelligere sine imaginabili

1 - Declarat hoc corollarium in se

1 - Dat dictum corollarium et illud ostendit per simile...

Ex quo nequaquam | sine fantasmate intelligit anima. Sicut autem aer pupillam | huiusmodi fecit, hec autem alterum est et auditus similiter; | sed ultimum unum est, et una medietas, esse vero ipsa [431a20] plura est. Quo autem discernat quid differat dulce et calidum, | dictum est quidem et prius, dicendum autem et nunc. Est enim unum | aliquid, sic autem terminus est; et hec in analogia et | numero, que habet ad utrumque sicut illa ad invicem. |* Quid enim differt opponere quomodo similia genera iudicat [25] aut contraria, ut album et nigrum?

2 - Ponit illud simile in terminis

1 - Ponit terminos in comparando sensum particularem...

1 - Ponit terminos et innuit rationem quam intendit

Sit igitur sicut dulce a- | album, b- nigrum, c- ad d-, sicut illa | ad invicem; quare et commutabiliter.

2 - Arguit ulterius ex identitate aliquo modo sensibilium et imaginabilium...

Si igitur c- d- cum unum sint, | sic se habebunt sicut et a- b-; idem quidem sunt | et unum, esse autem non idem sunt, et illud similiter est.

2 - Ponit terminos in comparando sensum communem...

Eadem autem [431b1] ratio est et si a- quidem dulce sit, b- vero album. |

2 - Redit resumens principale ut addat

Species quidem igitur intellectivum in fantasmatibus intelligit, | et sicut in illis determinatum est, sic imitabile et fugiendum; | et extra sensum existens, cum in fantasmatibus sit, [5] movetur; ut sentiens quod fugiendum est quia ignis est, communi | cognoscit, videns quod movetur quoniam prelia sunt. Aliquando autem que sunt in | anima fantasmatibus aut intellectibus, tamquam videns, ratiocinatur | et deliberat futura ad presentia. Et cum | dicat tamquam ibi letum aut triste, abhinc fugit aut imitatur,

2 - Incidens

1 - Principalis

[431b10] et omnino in actione. Et sine autem actu verum | et falsum in eodem genere est bono et malo; | sed in eo quod simpliciter est differunt et in quodam. Abstractione autem | dicta intelligit,

2 - Incidens

sicut si simum secundum quod quidem simum est, | non separate, in quantum autem est curvum, si aliquid intellexit actu, sine [15] carne utique intellexit in qua est curvum, sic mathematica | non separata, tamquam si separata sint, intelligit, cum intelligat illud. Omnino | autem intellectus est secundum actum res intelligens. Utrum | autem contingat separabilium aliquod intelligere ipsum existentem non separatum | a magnitudine aut non, considerandum posterius est.

2 - Determinat de intellectiva potentia absolute

1 - Dat conclusionem primam

1 - Ponit conclusionem suam

[431b20] Nunc autem, de anima dicta recapitulantes, | dicamus iterum quod anima ea que sunt quodam modo est omnia: | aut enim que sunt sensibilia aut que intelligibilia sunt. Est autem scientia | quidem scibilia quodam modo, sensus autem sensibilia. Qualiter autem sit hoc, | oportet querere.

2 - Verificat per signum illationem ipsam

Secatur igitur scientia et sensus in [25] res: que quidem potentia est, in ea que sunt potentia, que vero actu, | in ea que sunt actu. Anime autem sentitivum et | quod scire potest, potentia hec sunt: hoc quidem scibile, illud | autem sensibile.

3 - Distinguit conclusionem ipsam

Necesse autem aut ipsa aut species esse. Ipsa | quidem enim non sunt: non enim hic lapis in anima est, sed species. [432a1] Quare anima sicut manus est: et manus enim | organum est organorum, et intellectus est species specierum, et sensus | species est sensibilium.

2 - Dat conclusionem secundam

Quoniam autem neque res nulla | extra magnitudines, sicut videntur sensibilia, separata est, [5] in speciebus sensibilibus intelligibilia sunt: et que abstractione | dicuntur et quecumque sensibilium habitus et passiones. | Et ob hoc neque non sentiens nichil utique addiscet | neque sciet. Sed cum speculetur, necesse est simul fantasmati | speculari: fantasmata enim sicut sensibilia sunt, [432a10] preter quod sunt sine materia. Est autem fantasia alterum dictionis et | negationis: complexio enim intellectuum est verum aut | falsum. Primi autem intellectus quid different ab ipso non fantasmata | esse? Aut neque alia fantasmata sunt, sed non sunt | sine fantasmatibus. [432a15]

2 - Determinat de potentiis apprehensivis secundum quod sunt motivae

1 - Intendit determinare de principio motivo secundum locum in se

1 - Prooemialis

1 - Dat intentionem suam quantum ad illud de quo est intentio sua

Quoniam autem anima secundum duas diffinita est potentias que | animalium est: et discretivo, quod intelligentie opus est et sensus, | et item movente secundum locum motum, de sensu quidem | et intellectu determinata huiusmodi sint; de movente autem | quid forte sit anime speculandum est:

2 - Qualiter est de hoc sua intentio

utrum una quedam pars [432a20] ipsius separabilis sit magnitudine aut ratione, aut omnis anima, | et si pars aliqua, utrum propria quedam sit preter consuetas dici | et dictas, aut harum una aliqua sit.

2 - Exsecutiva

1 - Determinat secundam quaestionem iam tactam in partem negativam

1 - Ponit divisiones tres potentiarum animae

Habet autem dubitationem | mox: quomodo que oportet partes anime dicere et quot. | Modo enim quodam infinite videntur, et non solum quas [25] dicentes determinant, rationativam et animativam et appetitivam, | sed rationem habentem et irrationabilem.

2 - Ostendit huiusmodi divisiones inconvenienter esse datas

1 - Innuit quasi simul quasi duplex peccatum aliorum

Secundum enim has | differentias per quas has separant, et alie videntur | partes maiorem distantiam habentes his de quibus et nunc dictum est: |

2 - Ostendit dictum inconveniens

1 - Per hoc quod potentia vegetativa non continetur sub aliquo membro divisionum

vegetabilis, que et plantis inest

2 - Ostendit principaliter divisonem tertiam esse insufficientem

et [432a30] omnibus animalibus; et sensibilis, quam neque | sicut irrationabilem neque sicut rationem habentem ponet utique aliquis facile; adhuc autem fantasticam, [432b1] que esse quidem ab omnibus altera est, cui autem harum eadem altera sit | habet iterum oppositionem, si aliquis ponet separatas partes | anime; adhuc autem appetitiva est, que et ratione | et potentia altera utique videtur esse, inconveniens autem [5] est hanc sequestrare; et in rationativa enim voluntas fit, | et in irrationabili desiderium et animus; si autem tria est | anima, in unoquoque erit appetitus. Et iam

2 - Terminat primam quaestionem

1 - Ostendit quid non est principium huiusmodi motivum

1 - Resumit illud de quo est intentio

et de quo nunc | ratio extitit: quid movens secundum locum animal est? Secundum | quidem enim augmentum et detrimentum motum (que omnibus insunt) [432b10] quod omnibus inest videbitur utique movere: generativum et | vegetabile. De respiratione autem et expiratione et somno et | vigilantia posterius perspiciendum est: |* habent enim dubitationem multam. De motu autem secundum locum, quid | movens animal sit processivum motum, considerandum est.

2 - Accedit ad suum principale determinandum

1 - Ostendit potentiam vegetativam non esse principium motivum secundum locum

1 - Prima ratio

Quod quidem igitur non [15] vegetabilis potentia sit, manifestum: semper que enim propter aliquid motus | hic, et aut cum fantasia aut appetitu est. Nichil enim | non appetens aut fugiens movetur, sed aut violentia.

2 - Secunda ratio

Amplius et | plante motive essent et haberent aliquam partem organicam | ad motum hunc.

2 - Ostendit quod nec potentia sensitiva

Similiter autem neque quod sentire potest: multa enim [432b20] sunt animalium que sensum quidem habent, manentia autem et inmobilia | per finem sunt. Si igitur natura neque facit frustra nichil | neque deficit necessariis nisi in non completis | et inperfectis, huiusmodi autem animalium perfecta et | non inperfecta sunt (signum autem est quod generativa sunt et [25] habent et detrimentum), quare et haberent utique organicas partes | processionis.

3 - Ostendit quod nec intellectus speculativus

At vero neque rationativa et vocatus intellectus | est movens. Speculativum quidem enim nichil intelligit actuale, neque | dicit de fugiendo et imitabili: semper enim motus aut fugientis | aliquid aut imitantis est aliquid. Sed non cum speculatur huiusmodi, [432b30] iam precipit fugere aut imitari: ut multociens intelligit | timidum aliquod aut letum, non iubet autem timere, sed cor [433a1] movetur; si vero letum, altera quedam pars est.

4 - Ostendit quod nec appetitus intellectualis

1 - Prima ratio

Amplius extendente se | intellectu et dicente intelligentia fugere aliquid aut imitari, non movetur, | sed secundum desiderium agit, ut inabstinens. |

2 - Secunda ratio

Et aliter autem videmus quoniam habens medicinam non sanatur, tamquam [5] alter quidam proprius sit agere secundum scientiam sed | non scientie.

5 - Ostendit quod nec appetitus sensualis

At vero neque appetitus hic proprius | sensus est: abstinentes enim appetentes et concupiscentes non | operantes quorum habent appetitum, sed secuntur intellectum. |

2 - Ostendit quid est principium huiusmodi motivum

1 - Determinat quid est motivum in animalibus perfectis

1 - Pertinet ad substantiam virtutis motivae in perfectis

1 - Principalis

1 - Dat moventia ipsa in se

Videntur autem hec duo moventia (si namque non, tria erunt moventia): appetitus, intellectus, si [433a10] aliquis fantasiam posuerit sicut intelligentiam quandam. Multa enim preter | scientiam secuntur fantasias, et in aliis | animalibus intelligentia non ratio est, sed fantasia. | Utraque hec ergo motiva secundum locum: | intellectus et appetitus sunt,

2 - Reducit tria moventia ista ad unitatem

1 - Reducit tria moventia in moventia duo

1 - Reducit intellectum practicum et appetitum intellectualem in unum movens

1 - Dat differentiam intellectus practici a speculativo

intellectus autem qui propter aliquid rationatur et practicus est, [15] differt autem a speculativo fine.

2 - Dat reductionem ipsam

Et appetitus propter aliquid omnis est: non | enim appetitus hic practici intellectus est. Ultimum autem | principium actionis est. Quare rationabiliter hec duo videntur | moventia: appetitus et intelligentia practica; appetitivum enim | movet, et propter hoc intelligentia movet, quia principium ipsius [433a20] appetitivum est.

2 - Reducit imaginationem et appetitum phantasticum in unum movens

Et fantasia autem cum moveat, non movet sine appetitu. |

2 - Reducit moventia omnia in movens unum

1 - Prima propositio

Unum igitur quiddam est movens, quod est appetitivum. Si enim duo sunt, intellectus et | appetitus movebant, secundum communem utique aliquam speciem movebatur. Nunc autem intellectus | quidem non videtur movens sine appetitu: voluntas enim appetitus est; | cum autem secundum (spatium) movetur, et secundum voluntatem movetur.

2 - Secunda propositio

[25] Appetitus autem movet extra (spatium); concupiscentia enim | appetitus quidam est. Intellectus quidem igitur omnis rectus est. Appetitus autem et | fantasia et recta et non recta sunt. Unde semper quidem movet appetitivum. | Sed hoc est aut bonum aut quod videtur bonum, | non autem omne, sed actuale bonum est; actuale autem est [433a30] contingens et aliter se habere. Quod quidem igitur huiusmodi potentia | movet anime, que vocatur appetitus, manifestum est.

2 - Incidens

1 - Primum incidens

[433b1] Dividentibus autem partes anime, si potentias dividant | et separent, valde multe fiunt: vegetabile, sensibile, | appetitivum, intellectivum, deliberativum, item autem appetibile. Hec autem | plurimum differunt adinvicem aut concupiscibile et desiderativum.

1 - Secundum incidens

[5] Quoniam autem appetitus fiunt contrarii adinvicem, hoc autem accidit | cum ratio et desiderium contraria sunt, fiunt | autem in temporis sensum habentibus - intellectus quidem enim propter | (spatium) retrahere iubet, desiderium autem propter iam: videtur | enim ipsum iam dulce et bonum simpliciter, [433b10] propterea quod non videt (spatium) - specie quidem igitur unum erit movens: appetitivum | secundum quod appetitivum est

2 - Pertinet ad modum movendi

1 - Dat modum in communi

(primum autem omnium appetibile est; hoc | autem movet, cum non movetur, in eo quod sit intellectum aut imaginatum), numero | autem plura sunt moventia. Quoniam autem sunt tria: unum quidem movens, | secundum autem quo movet, et item tertium quod movetur; movens autem dupliciter: [15] aliud quidem inmobile, aliud autem est movens et quod movetur, est autem inmobile | quidem actuale bonum, movens autem et quod movetur, | appetitivum est (movetur enim quod appetitur secundum quod appetitur, et | appetitus motus est ut actus); quod autem movetur, animal est; | quo autem movet organo appetitus, iam hoc corporeum est; unde [433b20] in communibus corporis et anime operibus considerandum est de | his.

2 - Determinat specialiter modum movendi processive

1 - Prima pars

Nunc autem tamquam in capitulo dicere est: movens organice, | ubi principium et finis idem est, ut ...| hoc quidem enim finis, illud vero | principium est; unde aliud quidem quiescit, aliud vero movetur. Ratione autem altera [25] sint, magnitudine vero inseparabilia: omnia enim depulsu et tractu moventur. | Ex quo oportet, sicut in circulo, manere aliquid, et hinc incipere | motum.

2 - Secunda pars

Omnino quidem igitur, sicut dictum est, in quantum appetitivum | animal est, sic ipsius motivum est. Motivum autem non sine fantasia est. | Fantasia autem omnis aut rationalis aut sensibilis est. Hac [433b30] quidem igitur et alia animalia participant. |

2 - Determinat quid est motivum in imperfectis

1 - Principalis

Considerandum autem et de inperfectis, quid movens est [434a1] quibus tactus solus inest sensus, utrum contingat fantasiam | inesse his aut non, et desiderium. Videtur enim | tristitia et letitia inesse. Si autem hec, et desiderium necesse. | Fantasia autem quomodo inerit? Aut sicut moventur indefinite, [5] et hec inerunt quidem, indefinite autem insunt.

2 - Incidens

1 - Principalis

1 - Comparat istos appetitus ad virtutes ad quas consequuntur

Sensibilis quidem igitur | fantasia, sicut dictum est, et in irrationabilibus animalibus est; | deliberativa autem in rationativis. Utrum enim agere | hoc aut hoc, ratiocinationis iam opus est; et necesse uno | mensurare: maius enim imitatur, quodque possit unum ex pluribus [434a10] fantasmatibus facere. Et causa hec est opinionem non imitari | habere, quoniam hanc ex sillogismo non habet, hec autem illam. | Unde deliberativum non habet appetitus;

2 - Comparat istos ad invicem

vincit autem aliquando et | movet deliberationem, aliquando autem hec illam, sicut spera, | appetitus appetitum, cum inabstinentia fiat; natura autem semper qui [15] sursum principalior est et movet, tamquam tres vices iam sit moveri. |

2 - Incidens

Sed scibile non movet, sed manet. Quoniam autem alia quidem | universalis opinio est et ratio est, alia vero particularis (hec quidem | enim dicit quod hoc huiusmodi agere sit, illa autem quod | hoc nunc huiusmodi et ego autem huiusmodi), iam hec movet [434a20] opinio, non secundum quod est universalis, aut utraque, sed hec quidem quiescens magis est, | illa autem non. |

2 - Comparat virtutes ipsas animae ad invicem

1 - Ostendit quod non omnibus viventibus quibus inest vegetativa inest sensus

1 - Ostendit quod omni viventi corruptibili necesse est inesse animam vegetabilem

Vegetabilem quidem igitur animam necesse omne habere quod | aliquod quidem vivat et animam habeat, a generatione usque ad corruptionem. | Necesse enim est quod generatur augmentum habere et [25] detrimentum, hec autem sine alimento inpossibile est. Necesse ergo inesse | vegetabilem potentiam in omnibus germinatis et corruptibilibus. |

2 - Ostendit quod non omni viventi corruptibili inest sensus

Sensum autem non necesse in omnibus viventibus: neque enim | quorum corpus simplex est, contingit tactum habere, neque sine | hoc posse esse nullum animal, neque non quecumque susceptiva [434a30] specierum sunt, sine materia esse.

2 - Ostendit quod omni viventi animali est sensus necessarius

1 - Esse

1 - Ostendit in generali quod animali inest sensus necessario

Animal autem necesse est sensum habere, | si nichil frustra facit anima. Propter aliquid enim omnia que sunt | natura consistunt, aut concidentia sunt eorum que sunt propter aliquid.

2 - Ostendit quod ad minus animali processivo

Si igitur | processivum corpus, non habens sensum, corrumpetur utique et [434b1] ad finem non utique veniet qui est nature opus: quomodo enim aletur? | Manentibus quidem enim inest hoc, ubi apta nata sunt esse. |

3 - Ostendit quod etiam animali rationali inest sensus necessario...

Non potest autem corpus habere quidem animam et intellectum discretivum, sensum | autem non habere, cum non manens sit, factum autem, at vero [5] neque non factum: quare enim non habet? Aut enim in anima dignius | est aut in corpore. Nunc autem neutrum est: hec quidem enim non magis intelliget, | illud autem nichil erit magis propter illud; nullum ergo habet animam corpus | non manens sine sensu.

2 - Bene esse

1 - Determinat hoc in se

1 - Ostendit quod tactus est necessarius omni animali propter esse

1 - Ostendit hoc de tactu proprie dicto

1 - Ostendit de omni animali quod ei est tactus necessarius propter esse

At vero si sensum | habet, necesse est corpus esse aut simplex aut mixtum. Inpossibile [434b10] est autem simplex: tactum enim non habebit, est autem necesse | hunc esse. Hoc autem ex his manifestum est.

2 - Ostendit hoc principaliter de animali processivo

Quoniam enim animal | corpus animatum est, corpus autem omne tangi possibile est, possibile autem tangi | sensibile tactu est, necesse est et animalis corpus tangere posse, | si debet salvari animal. Alii enim sensus [15] per altera sentiunt, ut olfatus, visus, auditus. | Tactus autem, nisi habeat sensum, non potest quidem hec | fugere, illa vero accipere. Si vero hoc est, inpossibile erit salvari | animal.

2 - Extendit idem ad gustum, qui est tactus quidam

Ex quo et gustus est sicut tactus quidam: alimenti | enim est. Alimentum autem corpus est tangi possibile. Sonus autem [434b20] et color et odoratus non alunt neque faciunt neque augmentum neque | detrimentum. Quare et gustum necesse est tactum esse quendam: unde | et possibilis tangi et vegetabilis sensum esse. Hii quidem igitur | necessarii sunt animali, et manifestum est quod inpossibile est sine | tactu animal esse.

2 - Ostendit quod alii tres sensus sunt necessarii ipsi animali propter bene esse

1 - Principalis

Alii autem propter bonum sunt et generi [25] animalium iam non cuilibet sed quibusdam, ut processivo, | necesse inesse. Si enim debet salvari, nullum oportet | per tactum salvari, sed et procul. Hoc autem erit | si per medium sensibile erit, illud quidem in eo quod a | sensibili patitur et movetur, hoc autem ab illo.

2 - Incidens

1 - Principalis

1 - Dat ipsam similitudinem

Sicut [434b30] enim movens secundum locum usquequo mutare facit, | et depellens alterum facit quare depellere est, et est per medium | motus; et primum quidem movens depellit, non depellitur, | ultimum autem solum depellitur non depellens, medium autem utraque, [435a1] multa autem media; sic in alteratione sunt,

2 - Dat quamdam differentiam

preter quod aliquid manente | in eodem loco alterat, ut si in ceram tinxerit aliquis, | usque ad id movit usquequo tinxit; lapis autem nichil; sed | aqua usque procul; aer autem in plus movetur et [5] facit et patitur, si maneat et unus sit.

2 - Incidens

Unde et de repercussione | melius est quam visum repercuti, aerem | pati a figura et colore usquequo quidem | sit unus. In leni autem est unus: unde quidem iterum hic visum | movebat, sicut si in cera signum ingrederetur usque in [435a10] finem. |

2 - Resumit hoc ut addat

1 - Principalis

1 - Ostendit quod iam dictum est per viam causae

1 - Pertinet ad declarationem praemissae

1 - Ponit conclusionem rationis

Quod autem inpossibile sit simplex esse animalis corpus, | manifestum est, dico autem ut igneum aut aereum.

2 - Pertinet ad declarationem minoris

1 - Principalis

Sine quidem enim | tactu neque unum contingit alium sensum habere: corpus | enim possibile tangere animatum est omne, sicut dictum est.

2 - Incidens

1 - Declarat hoc incidens

1 - Principalis

Alii autem [15] a terra sensus fiunt. Omne autem | per alterum sentire facit sensum et per media. | Tactus autem est in tangendo ipsa, ex quo et | nomen hoc habet.

2 - Incidens

Et tamen et alii sensus tactu sentiunt, | sed per alterum; hic autem solus per se ipsum.

2 - Redit ad suum principale

Quare [435a20] huiusmodi elementorum nullum erit corpus animalis, neque | terrenum.

3 - Pertinet ad probationem maioris et eius declarationem

1 - Declarat illam per rationem

Omnium enim tactus eorum que tanguntur sicut medietas, | et susceptivus sensus non solum quecumque differentie | terre sunt, sed et calidi et frigidi et aliorum | omnium tangi possibilium.

2 - Declarat illam per signa

1 - Primum signum

Et propter hoc ossibus et [25] capillis et huiuscemodi partibus non sentimus, quia terre [435b1] sunt.

2 - Secundum signum

Et plante et ob hoc neque unum habent sensum, quoniam | terre sunt; sine autem tactu neque unum possibile est alium esse, | hic autem sensus non est neque terre neque alius | elementorum nullius.

2 - Pertinet ad ipsam conclusionem

1 - Infert ipsam conclusionem ex dictis

Manifestum igitur quoniam necesse est solo hoc [5] privato sensu tactu animalia mori:

2 - Adiungit maiorem eius explanationem

neque enim | hunc habere possibile est non animal neque, cum sit animal, alium habere | necesse est preter hunc.

2 - Ostendit quod iam dictum est per viam signi

1 - Dat signum ipsum

Et propter hoc alia quidem sensibilia | excellentiis non corrumpunt animal, ut color | et sonus et odor, sed solum sensus, sed [435b10] secundum accidens, ut si simul sono depulsio fiat | et ictus, et a visionibus et odoribus alter movetur, que tactu corrumpit. |* Et humor autem secundum quod similiter accidit | possibile sentire, sic corrumpit. Sed eorum que tangi possunt excellentia, | ut calidorum et frigidorum et durorum, removet animal. [15] Omnis enim sensibilis superfluitas corrumpit sensum, | quare et quod tangi potest, tactum. Sic autem determinatum est animal: |

2 - Ostendit illud esse signum respectu dictae conclusionis

sine enim tactu monstratum est quoniam inpossibile est esse animal. Unde | possibilium tangi excellentia animal corrumpit et non solum | sensum, quia necesse solum habere hunc.

2 - Incidens

Alios autem [435b20] sensus habet animal, sicut dictum est, non propter esse, | sed bene; ut visum, quia in aere et aqua est, | ut videat, aliter autem, quia in lucido est; gustum que propter | dulce et amarum, ut sentiat in alimento et desiderio et | moveatur; auditum autem, ut significet aliquid sibi ipsi; linguam [25] vero quatinus significet aliquid alteri.

The Richard Rufus of Cornwall Project

Preparing Critical Editions of Rufus' Extant Works

Sententia cum quaestionibus in libros De anima
Divisio textus

Richard Rufus of Cornwall